Bếp lửa trong văn hóa của người Tày ở Bình Liêu

Giống như nhiều dân tộc khác, đối với người Tày ở Bình Liêu, bếp lửa có vai trò, vị trí quan trọng, vừa là chỗ đun nấu, bảo quản lương thực, vừa là nơi thờ thần bếp lửa nhằm xua đuổi tà ma, đề phòng thú dữ và cầu mong sự may mắn, đầm ấm, no đủ. Vì vậy, họ hướng về ngọn lửa như hướng về một thế giới huyền bí từ bao đời nay giữa không gian núi rừng.

Nơi gia đình quây quần

Mặc dù cuộc sống mới với nhiều thiết bị hiện đại như bếp ga, bếp điện nhưng gia đình ông La Sìu Quang, ở khu Bình Đẳng, thị trấn Bình Liêu bao đời nay vẫn dùng bếp lửa truyền thống của người Tày.

Ông Quang chia sẻ: Bếp lửa với người vùng cao luôn chiếm một vị trí không gian trang trọng. Bếp lửa tuy nhỏ bé nhưng mang trong mình cả hơi thở cuộc sống sinh hoạt và nét đẹp văn hóa truyền thống của người vùng cao cho nên bếp lửa cũng có lúc vui, lúc buồn. Đối với đồng bào các dân tộc vùng cao, ngọn lửa trong căn bếp không chỉ là biểu tượng của sự sống mà còn thể hiện sự chống chọi mãnh liệt của con người với thiên nhiên khắc nghiệt.

Bên bếp lửa, ông Quang và vợ thường kể chuyện cổ tích cho các cháu nghe.

Theo ông Quang, trong mỗi căn nhà của người Tày, kiến trúc và cách bố trí các vật dụng có thể khác nhau nhưng đều có một điểm chung là bếp lửa được đặt ở gần sát tường, sao cho ánh nắng không chiếu thẳng vào giữa bếp, xung quanh bếp phải có một khoảng rộng để đi lại và ngồi quây quần. Bếp lửa không chỉ là nơi dành cho phụ nữ nấu chín đồ ăn, thức uống mà còn là nơi để các thành viên quây quần nói chuyện nhất là vào những ngày đông giá rét.

Ông Quang cho biết: Trước đây khi chăn không đủ ấm, quần áo không đủ mặc, nếu không có bếp lửa thì làm sao qua được mùa đông ở vùng núi này, ăn cơm cũng ngồi quanh bếp… Bên bếp lửa những người già vẫn kể cho con cháu nghe về chuyện cổ tích, về dòng họ, về phong tục tập quán dân tộc mình cũng như răn dạy con cháu điều hay lẽ phải.

Bếp lửa là nơi gia đình ông Quang bảo quản hạt giống, đồ vật

Được biết, bếp lửa truyền thống của người Tày được làm bằng gạch, xung quanh chát bằng đất mịn, không lẫn sỏi và thường có một tầng nên than lúc nào cũng đỏ rực và hơi ấm giữ được lâu hơn. Bếp gồm có bếp chính và bếp phụ. Bếp chính thường được chát kín lên đến nồi hoặc chảo rất to để đun cám lợn hoặc nấu rượu. Bếp phụ nhỏ hơn để nấu cháo, nấu thức ăn cũng xây bằng gạch chát đất hoặc thay bằng kiềng ba chân. Ngoài ra, cũng có một số bếp được làm cách tân có hai tầng, tầng trên để đun củi, tầng dưới để không khí vào và là nơi đựng tro bếp. Loại bếp này thường không giữ nhiệt được lâu  so với bếp 1 tầng.  

Ở ngay cạnh bếp chính bao giờ cũng đặt một ống tre để thờ Thần bếp lửa. Đây là nơi trú ngụ của vị Thần bếp lửa trong nhà. Người Tày luôn tin tưởng vị thần này sẽ giữ cho ngọn lửa không bao giờ tắt và mang lại may mắn và hạnh phúc cho gia đình. Do đó, vào ngày mùng một, rằm, ngày Tết hay có việc liên quan đến gian bếp họ thường thắp hương cúng Thần bếp lửa. Đêm 30 và sáng mùng 1 tết, các gia đình thường cúng Thần bếp thịt, bánh, rượu. Có gia đình cúng thêm cá để cầu mong vị Thần bếp lửa sẽ giữ ấm ngọn lửa may mắn cho gia đình, dòng tộc.

Ngay trên chỗ đun nấu của người Tày bao giờ cũng có gác bếp là các thanh cây hoặc tấm gỗ bắc với nhau, thường có chiều dài chừng 2m. Gác bếp được treo ngay phía bên trên bếp lửa, trên tầm người đứng. Gác bếp là nơi bảo quản hạt giống, các công cụ nông nghiệp hay bó măng khô. Do bếp lúc nào cũng đượm hơi lửa, hơi khói nên đồ vật để ở đây không sợ bị hư hỏng, mối mọt, ẩm mốc.

Những kiêng kỵ của Thần bếp lửa

Người Tày có nhiều tục lệ, trong đó sự sùng bái thần linh và tổ tiên luôn ngự trị trong đầu, trong đó bếp lửa là trung tâm. Theo phong tục truyền thống của người Tày, khi ngôi nhà được xây xong, việc đầu tiên là rước Thần lửa vào nhà. Người Tày luôn tin tưởng vị thần này sẽ giữ cho ngọn lửa không bao giờ tắt và mang lại may mắn, hạnh phúc cho ngôi nhà của mình.

Người Tày cũng có quy định riêng trong việc bố trí vị trí của bếp lửa. Theo đó, bếp lửa không cùng hướng bàn thờ tổ tiên mà thường đặt ngang gian bếp. Người Tày coi bếp lửa là vị thần, chính vì vậy, bếp của người Tày là không gian linh thiêng và thường gắn với nhiều tập tục kiêng kỵ.

Gian bếp của gia đình ông Phan Ngọc Sinh ở bản Đồng Thanh, xã Hoành Mô.

Ông Quang cho biết: Từ xa xưa, ông bà, bố mẹ chúng tôi đã luôn nhắc nhở chúng tôi là khi ngồi cạnh bếp lửa không được đặt chân lên kiềng, lên bếp hoặc xê dịch ống tre cắm que hương vì theo quan niệm, đây là nơi trú ngụ của Thần lửa. Khi lấy củi vào bếp không được đặt củi xuống nền mạnh, không được bổ củi trong bếp; không được khạc nhổ ở xung quanh hay ngồi quay lưng lại bếp lửa, vì như vậy sẽ thiếu kính trọng với Thần bếp. Đặt quai nồi lên bếp thì phải đặt theo chiều dọc của bếp vì chỉ gia đình có người chết mới đặt chiều ngang…

Việc làm bếp lửa cũng phải thật chu toàn, cẩn thận không để phạm đến thần linh, gia chủ phải chọn được ngày lành, tháng tốt để làm bếp. Thông thường, các ngày lẻ, tháng chẵn và ngày chẵn, tháng lẻ âm lịch đều là các ngày có thể đắp bếp hoặc tu sửa, tuy nhiên ngày đẹp nhất chính là ngày 30 tết khi thần bếp về trời báo cáo với Ngọc Hoàng.

Bà Vi Thị Hỷ, thôn Chang Nà, xã Tình Húc cho biết: Thần bếp là có thật. Có nhiều trường hợp, lợp lại ngói hay làm lại nền bếp, trong lúc làm không cẩn trọng đã phạm phải thần bếp, thế là con cháu trong gia đình hoặc gia chủ không được khỏe mạnh do bị Thần bếp trách phạt.

Ngày nay, dù cuộc sống của người Tày có nhiều thay đổi và chịu ảnh hưởng bởi sự du nhập của nhiều nét văn hoá các dân tộc khác. Nhiều hộ gia đình chuyển sang dùng bếp gas, nhưng nhiều bản làng người Tày ở Bình Liêu vẫn còn giữ được bếp xưa và tục thờ Thần bếp lửa. Tín ngưỡng và sinh hoạt bên bếp lửa đã tạo nên nét văn hóa độc đáo, hấp dẫn du khách mỗi dịp tới thăm bản làng của người Tày ở vùng biên cương của Tổ quốc này.

Bài, ảnh: La Lành

(Trung tâm TT-VH huyện Bình Liêu)