Biến tài nguyên văn hóa trở thành nguồn lực phát triển

Sinh năm Kỷ Mùi (1979), TS Nguyễn Văn Anh, Giảng viên Khoa Lịch sử, Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, chưa thuộc diện “cây đa”, “cây đề” trong giới nghiên cứu khoa học lịch sử. Tuy nhiên, với Quảng Ninh thì những kiến thức mà anh tích lũy được lại khá dày dặn. Đó là kết quả từ quá trình cả chục năm gắn bó với hàng loạt công trình khảo cổ học, khảo sát, nghiên cứu của anh về các di sản văn hóa, đặc biệt là hệ thống di sản nhà Trần vốn để lại dấu ấn đậm nét trên vùng đất địa đầu Tổ quốc này.

Nhân dịp đầu xuân năm mới, phóng viên Trung tâm Truyền thông tỉnh đã có cuộc trò chuyện cùng anh, xung quanh câu chuyện về bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa hiện nay ở Quảng Ninh.

TS Nguyễn Văn Anh (thứ 2, phải sang) giới thiệu cho các đồng chí lãnh đạo trung ương, địa phương về di sản nhà Trần tại Đông Triều, trong một đợt khai quật khảo cổ học. Ảnh: Ngọc Lâm (CTV)

Ứng xử tốt với di sản văn hóa

- Thưa TS Nguyễn Văn Anh, quá trình thực tế gắn bó với Quảng Ninh, anh nhận thấy việc bảo tồn và khai thác các di sản văn hóa của Quảng Ninh hiện nay như thế nào?

+ Quảng Ninh có nguồn tài nguyên văn hóa hết sức phong phú, với nhiều di tích có giá trị đặc biệt, phản ánh những giá trị lịch sử văn hóa tiêu biểu không chỉ của Quảng Ninh mà còn của cả nước. Bằng chứng là, trong số hơn 600 di tích và danh thắng đã có 4 di tích lịch sử văn hóa được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt (Yên Tử, Bạch Đằng, di sản nhà Trần tại Đông Triều, đền Cửa Ông - PV).

Song song với việc kiểm kê, lập hồ sơ xếp hạng, Quảng Ninh đã sớm thực hiện công tác nghiên cứu, nhận diện và đánh giá giá trị, quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị các di sản. Đây là những khâu quan trọng, có tính nền tảng giúp Quảng Ninh đã và đang biến tài nguyên văn hóa trở thành nguồn lực cho phát triển kinh tế bền vững của địa phương. Những năm vừa qua, nhiều di sản đã được trùng tu, tôn tạo. Bên cạnh huy động nguồn vốn ngân sách, chúng tôi được biết, Quảng Ninh cũng đã huy động nhiều nguồn lực xã hội khác tham gia bảo tồn, tôn tạo và đầu tư hệ thống cơ sở hạ tầng dịch vụ phát huy giá trị di tích. Đó cũng là những nét nổi bật, là kinh nghiệm tốt mà các địa phương khác có thể tham khảo. Bản thân các nhà khoa học cũng cần nghiên cứu và đánh giá đầy đủ về mô hình này.

Khu di tích đền Cửa Ông là một trong 4 di sản văn hóa của Quảng Ninh đã được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt.

- Theo đánh giá của anh, so với các địa phương khác, cách ứng xử của Quảng Ninh với các di sản văn hoá có điểm nào tốt, điểm nào còn hạn chế?

+ Quảng Ninh có nhiều cách ứng xử rất tốt đối với di sản như tôi đã nói ở trên. Trong khi nguồn lực ngân sách đầu tư cho di sản còn hạn chế, cách huy động nguồn lực từ xã hội hóa để đầu tư, tôn tạo di sản và xây dựng cơ sở hạ tầng dịch vụ đã tạo diện mạo mới cho di sản, các kiến trúc cổ được gìn giữ, phục hồi bền vững trước thời gian; điều kiện thiết yếu để phục vụ du khách cũng tốt hơn rất nhiều. Công tác tổ chức quản lý di sản, trong đó có việc tổ chức lễ hội truyền thống cũng được đánh giá cao trong cả nước. Việc xử lý rác thải, đặc biệt là rác thải nhựa tại các điểm di sản cũng là một điểm sáng. Những khẩu hiệu đơn giản, dễ nhớ, dễ thuộc như “xả rác bừa bãi, ngàn vái bằng không” được treo ở các di tích Yên Tử, Ngọa Vân, Hồ Thiên thực sự có hiệu quả.

Ở góc độ tổng thể, việc quy hoạch cần được quan tâm hơn, đặc biệt quy hoạch phải sát với thực tiễn. Quá trình hiện thực hóa các quy hoạch phải tuân thủ các quy định của Luật Di sản văn hóa đòi hỏi làm theo quy trình, qua nhiều cấp thẩm định rất nghiêm ngặt. Quy hoạch tổng thể không sát thực tiễn sẽ vướng khi triển khai thực hiện, vì việc bổ sung, điều chỉnh quy hoạch mất nhiều thời gian. Ngược lại, áp dụng cứng theo quy hoạch mà không chú ý đến tính thực tiễn sẽ khó thu hút nguồn lực đầu tư cũng như tác động lâu dài đến hiệu quả phát huy giá trị di sản. Điều này có thể nhìn thấy qua việc triển khai Quy hoạch tổng thể của di tích Bạch Đằng, hay với một số dự án chi tiết của khu di sản nhà Trần tại Đông Triều...

Công tác quản lý, tổ chức lễ hội của Quảng Ninh là điểm sáng, được đánh giá cao trong cả nước thời gian qua.

Công trình mới cần giảm thiểu ảnh hưởng tới di sản

- Xin nói riêng một chút về Di tích Chiến thắng Bạch Đằng 1288 tại Quảng Yên, về quy mô, giá trị có thể nói mang tầm quốc tế nhưng thực tế khâu phát huy lại đang gặp nhiều khó khăn nhất, chưa thu hút được các doanh nghiệp có tầm đầu tư phát huy giá trị di tích, phục vụ cho phát triển du lịch? Anh có gợi mở gì cho Quảng Ninh trong vấn đề này không?

+ Chiến thắng Bạch Đằng 1288 trong lịch sử có giá trị mang tầm khu vực, thậm chí thế giới, thu hút sự quan tâm không chỉ của nhân dân trong nước mà cả các nhà khoa học và du khách quốc tế. Trong nhiều năm qua, Viện Khảo cổ học, Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, Bảo tàng Quảng Ninh và Sở VHTT Quảng Ninh đã phối hợp nghiên cứu các di tích liên quan đến chiến thắng Bạch Đằng, đặc biệt là chiến thắng Bạch Đằng năm 1288, trong đó có sự tham gia nghiên cứu của nhiều nhà khoa học quốc tế đến từ Nhật Bản, Úc, Mỹ...

Song, bình tâm để đánh giá thì những hiểu biết về các trận chiến trên sông Bạch Đằng nói chung và chiến thắng Bạch Đằng 1288 nói riêng còn khá khiêm tốn. Chúng ta chưa có những hiểu biết tổng thể về trận Bạch Đằng. Sự thiếu hụt cơ sở khoa học làm cho việc quy hoạch thiếu nền tảng quan trọng. Do đó, Quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị di tích Chiến thắng Bạch Đằng đã phê duyệt chưa làm nổi bật được những giá trị đặc sắc, tiêu biểu riêng có của di tích này, vốn là yếu tố quan trọng nhất thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư. Một vấn đề nữa, Bạch Đằng có sự khác biệt với các di tích Quốc gia đặc biệt khác của Quảng Ninh. Các di tích còn lại đều gắn với văn hóa tâm linh, do vậy đối tượng mà nó thu hút và tác động đến có phổ rộng hơn nhiều so với Bạch Đằng vốn yếu tố này không thực sự nổi bật.

Làng Nương nằm trong quần thể Trung tâm Văn hóa Trúc Lâm Yên Tử, do doanh nghiệp đầu tư dưới chân núi Yên Tử.

Làm thế nào để thu hút được nhà đầu tư, như trên tôi đã trao đổi, cần tổng hợp kết quả nghiên cứu và làm nổi bật những giá trị tiêu biểu, đặc sắc riêng có của di tích Chiến thắng Bạch Đằng, truyền tải được các giá trị ấy vào quy hoạch, để từ đó có giải pháp giới thiệu các giá trị đó đến đông đảo quần chúng bằng những phương pháp giới thiệu sinh động và hiện đại. Du khách tới tham quan Bạch Đằng khi ấy chính là để khám phá lịch sử, trải nghiệm và tương tác với lịch sử. Đó có thể là hướng đi phù hợp với Bạch Đằng.

- Việc đầu tư cơ sở hạ tầng dịch vụ để khai thác du lịch văn hoá tâm linh ở một số nơi đang có tình trạng quá hoành tráng, quy mô rất lớn lấn át cả các di tích gốc vốn là linh hồn của di sản. Quá trình phát triển, theo anh Quảng Ninh cần làm gì để không dẫm vào “vết xe đổ” này?

+ Trên thực tế có điều này, di sản ở Quảng Ninh cũng diễn ra tình trạng tương tự, tuy chưa nhiều. Việc thiết kế, xây dựng hạ tầng kỹ thuật và các công trình phụ trợ đương nhiên cần tính toán đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn của người dân, du khách cũng như công năng ngày càng phức tạp. Song, điều quan trọng hơn buộc phải lưu tâm hàng đầu khi thiết kế, xây dựng các công trình này là không được làm ảnh hưởng đến di sản cũng như cảnh quan thiên nhiên và cảnh quan kiến trúc của di sản. Để làm được điều này đòi hỏi cả cơ quan quản lý, chủ đầu tư và đặc biệt là đơn vị tư vấn phải có đủ hiểu biết về di sản, từ đó đề xuất giải pháp kiến trúc cho phù hợp.

TS Nguyễn Văn Anh (thứ 2, phải sang) giới thiệu về di tích đình Bang trong đợt tham gia khai quật khảo cổ tại Hoành Bồ. Ảnh: Đỗ Minh Nghĩa (CTV)

Tôi muốn nhấn mạnh, cảnh quan di sản không chỉ giới hạn trong phạm vi di sản mà cần lưu ý rộng hơn khu vực có di sản, trong đó có việc thiết kế và xây dựng hệ thống giao thông kết nối di tích. Cách ứng xử như vậy không chỉ là tôn trọng các giá trị tự nhiên mà còn tạo điểm nhấn và cảm xúc cho du khách khi đến tham quan di tích. Cách mở đường xẻ núi, lấp khe, nắn chuyển dòng chảy làm thay đổi cảnh quan tự nhiên như ở đường kết nối Ngọa Vân - Yên Tử hay đường từ Dốc Đỏ vào Yên Tử là không phù hợp, cần có những giải pháp khôi phục môi trường tự nhiên sau đầu tư, để tránh việc phá hủy cảnh quan và gián tiếp phá hủy giá trị di sản.

- Xin cảm ơn TS Nguyễn Văn Anh về cuộc trò chuyện!

Ngọc Mai (Thực hiện)