Chuyện ít biết về tấm lòng của một nhà buôn

Cách đây 95 năm, tại Trà Cổ (Móng Cái)- nơi bắt đầu nét bút vẽ bản đồ Tổ quốc, một nhà buôn đã bỏ ra 500 đồng bạc Đông Dương (trị giá khoảng 13 tấn gạo lúc bấy giờ) để xây dựng trường học cho người dân trong vùng. Đó là cụ Bùi Văn Chu (hay còn gọi Bùi Hàn Chu). Ghi nhận công lao của cụ, người Pháp và nhà Nguyễn đã đặc cách cho ngôi trường được mang tên cụ: Trường Pháp Việt Bùi Văn Chu- nay là Trường Tiểu học Trà Cổ. Đáng chú ý, trong số những thầy giáo từng dạy học ở trường có một người nổi tiếng là Nhà văn Nguyễn Công Hoan. Thời gian dần trôi, câu chuyện cụ Chu bỏ tiền xây trường năm nào giờ không nhiều người biết nữa. Nhân Ngày Doanh nhân Việt Nam (13/10), bài viết này thay lời tri ân của những cựu giáo viên, học sinh của trường tưởng nhớ đến công lao cụ...

Bài 1: Lịch sử ngôi trường trăm tuổi

Trong chuyến về Trà Cổ dự hội đình Trà Cổ năm 2017 (tổ chức trung tuần tháng 6-2017), tôi có dịp trò chuyện cùng ông Đoàn Vĩnh, ở khu Nam Thọ, phường Trà Cổ (Móng Cái). Trong câu chuyện tự hào kể về lịch sử, văn hoá vùng đất và con người Trà Cổ nơi mình sinh ra, tôi chú ý tới chi tiết ông Vĩnh kể về chuyện cụ Hàn Chu bỏ tiền xây trường. Đã từng đọc không ít chuyện về lòng hảo tâm của các nhà tư sản Việt Nam từng góp công, góp của cho đất nước những năm khó khăn, nhưng câu chuyện của cụ Hàn Chu vẫn thu hút tôi đặc biệt. Tôi đã mất nhiều lần trở lại Trà Cổ, gặp gỡ, trao đổi với các nhân chứng, nhất là thân nhân cụ Hàn Chu, tìm hiểu câu chuyện dựng trường ở Trà Cổ…

Biển tên Trường Pháp Việt Bùi Văn Chu bằng tiếng Hán và tiếng Pháp xây dựng tại Trà Cổ do những cựu giáo viên, học sinh trường còn lưu lại.

Sự ra đời của ngôi trường

Theo ông Nguyễn Giao Tế, Trưởng ban liên lạc cựu giáo viên, học sinh trường Trà Cổ giai đoạn 1949-1965 (hiện sinh sống tại phường Trà Cổ, Móng Cái) thì vào khoảng năm 1915, có cụ Ngô Văn Tấn quê ở tỉnh Thái Bình đến Trà Cổ dạy học, dân quen gọi là ông Hương sư (giáo làng). Cụ Tấn thường dạy chữ Hán và quốc ngữ. Có lẽ cụ Tấn là người truyền bá quốc ngữ đầu tiên ở Trà Bình (Trà Cổ và Bình Ngọc). Học trò của cụ từng có 2 người đỗ khóa sinh.

Nhà Thư viện của Trường Tiểu học Trà Cổ hiện nay chính là vị trí của Trường Pháp Việt Bùi Văn Chu xưa. Ảnh: Trần Minh

Thời kỳ ấy, Trà Bình dân số có khoảng 8.000 người, đa số là người Kinh, dân cư tập trung. Vì thế, nhân dân đòi hỏi phải có một ngôi trường công để cho con em học tập. Do sự kiên quyết đòi hỏi sự học của dân cho nên Thực dân Pháp và các nhà đương chức phải mở trường, song chúng yêu cầu nhân dân xây được trường hoàn chỉnh thì Nhà nước sẽ cử giáo viên đến dạy học.

Được lệnh như trên, các cụ kì mục trong xã đã họp bàn nhiều lần. Song lúc bấy giờ dân rất khó khăn về đời sống kinh tế. Họp đi, họp lại nhiều lần mà không sao thu được tiền.

Trước tình hình ấy, cụ Bùi Văn Chu, một nhà buôn, tư sản vốn sinh ra, lớn lên và đang sinh sống ở Trà Cổ đã xin nhận với xã giao việc xây nhà trường cho mình lo liệu. Chỉ trong 6 tháng, cụ Chu đã xây dựng hoàn thành 2 phòng học với trang bị đầy đủ bàn ghế, tủ sách. Gỗ làm nhà đều bằng gỗ lim. Chi phí xây dựng 2 phòng học quy ra giá trị lúc ấy là 500 đồng bạc Đông Dương (tương đương 13 tấn gạo). Trường được khánh thành và đi vào hoạt động năm 1922. Người dân Trà Cổ phấn khởi, nô nức tới dự ngày khánh thành mà họ gọi là ngày “cưới trường”.

Cũng cần nói thêm, lúc đó, trước khi Trường học xã Trà Cổ được xây dựng, trên địa bàn Móng Cái mới chỉ có một trường học duy nhất là Trường tiểu học Móng Cái (theo ông Tế và những người già ở Trà Cổ, ngôi trường này xây dựng năm 1909, nay không còn chỉ nhớ, vị trí gần gầm cầu Ka Long, thuộc phường Trần Phú ngày nay).

Cụ Đoàn Trấn, 94 tuổi, hiện ở khu Nam Thọ, phường Trà Cổ từng là học sinh và cũng là giáo viên của Trường Pháp Việt Bùi Văn Chu xưa. Ảnh: Trần Minh

Trường học xã Trà Cổ gồm có 2 phòng học, mỗi phòng 2 lớp ghép là vỡ lòng và đồng ấu, dự bị và sơ đẳng. Các loại trường này gọi là trường sơ học. Tốt nghiệp được nhận bằng “Sơ học yếu lược”.

Năm 1926 thì Pháp cho xây thêm 1 phòng học và cử thêm 1 giáo viên toàn cấp dạy 3 lớp ghép là: Moyen 1, Moyen 2 và lớp Nhất, từ đó Trà Cổ mới có trường tiểu học. Toàn cấp từ vỡ lòng đến lớp Nhất, đủ 7 lớp, sĩ số học sinh có chừng 160 người. Song không phải trò nào cũng học được đến lớp Nhất vì hoàn cảnh nghèo, đói chỉ học được một vài năm rồi bỏ dở. Lớp Nhất là cuối cấp chỉ còn lại dăm, bảy học sinh, không có tiền đi Hải Phòng hoặc Lạng Sơn thi tốt nghiệp thì cũng bỏ dần. Tới năm 1939 mới có trường thi ở Móng Cái, từ đó học sinh lớp Nhất mới có điều kiện thi cử.

Để xây dựng nền móng trường tiểu học Trà Cổ được vững chắc, chính quyền cho mở thêm 2 trường sơ học là thôn Tràng Lộ (năm 1926), Bình Ngọc (năm 1932), để cung cấp học sinh tốt nghiệp sơ học cho trường tiểu học. Vì vậy, Trường tiểu học Trà Cổ là điểm hội tụ học sinh của cả hai xã Trà Cổ và Bình Ngọc.

Nhớ mãi không quên…

Ông Tế cho biết, ông đã từng được cụ Bùi Quý (đã mất) là một trong những lớp học trò đầu tiên của trường kể lại, các thế hệ thầy giáo đã từng dạy học ở trường Trà Cổ, đầu tiên là thầy Cao Đắc Tiếu, thầy Ban, sau đến các thầy Phạm Đức Nghị, Hoàng Thọ Mục, Nguyễn Đức Chỉnh, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Công Bồng... Ở thôn Tràng Lộ có các thầy Đoàn Trấn, Trần Tại, Vũ Đắc Vượng, Nguyễn Trí Thức, Vũ Văn Mâu… Ở Bình Ngọc có các thầy Quách Đình Chí, Cao Hồng, Nguyễn Quang Sinh, Vũ Kim Tinh… Những thầy toàn cấp được làm hiệu trưởng có: Đốc Ky, Nguyễn Trọng Hàn, Tạ Đức Khuyến, Nguyễn Đức Kinh, Phạm Văn Khang, Phạm Đình Tôn, thầy Nghiêm, Bùi Đình Lan...

Hòa bình lập lại ở miền Bắc, năm học 1959 – 1960, Trường Tiểu học Trà Cổ có 5 lớp Nhỡ. Đó là khởi đầu của cấp II (tiền thân của Trường THCS Trà Cổ ngày nay và cũng là Trường cấp II sau Móng Cái của tỉnh Hải Ninh cũ). Những năm 1970- 1980 là trường liên cấp I, II, rồi Trường Phổ thông cơ sở Trà Cổ. Tháng 6/1998, Trường PTCS Trà Cổ tách thành 2 trường: Trường Tiểu học Trà Cổ và Trường THCS Trà Cổ.

Trường Tiểu học Trà Cổ hôm nay. Ảnh: Trần Minh

Trải qua nhiều biến đổi, nhập vào, tách ra như thế, Trường Pháp Việt Bùi Văn Chu đã không còn tên như ban đầu nữa. Có chăng chỉ còn lại dòng chữ tên trường bằng hai thứ tiếng Hán và Pháp trên tường hồi nhà. Khoảng năm 1992-1993, phần do ngôi trường đã xuống cấp, phần đáp ứng yêu cầu mở rộng quy mô lớp học, ngôi trường do cụ Hàn Chu xây dựng đã được tháo dỡ. Thay thế trên chính nền phòng học cũ là 2 phòng học mới khang trang.

Nhớ về mái trường cũ, các cựu học sinh đã chụp lại ảnh ngôi trường trước khi nó bị phá dỡ, giữ gìn tấm ảnh như một vật lưu niệm. Ông Tế cho biết, hàng năm, vào dịp trước ngày diễn ra hội đình Trà Cổ, các cựu học sinh, giáo viên của Trường Tiểu học Trà Cổ đã và đang cư trú trên mọi miền đất nước và cả nước ngoài lại về chính mái trường xưa gặp mặt. Họ tự hào được học ở một trong những ngôi trường sớm nhất vùng Đông Bắc. Từ giáo dục của nhà trường đã nâng cao trình độ văn hóa, giáo dục tinh thần cách mạng, yêu nước cho nhiều thế hệ thanh niên. Nhiều cựu học sinh của trường đã trưởng thành như Trung tướng Đoàn Sinh Hưởng, các nhà văn Ngô Ngọc Bội, Nguyễn Thị Tài Hồng (Lê Minh), nhiều người trở thành cán bộ cao cấp của tỉnh, huyện…

Trần Minh

Bài 2: Cụ Bùi Văn Chu và những người con