Mỹ thuật dân gian ở Quảng Ninh

Không chỉ có văn học dân gian, nghề truyền thống dân gian, các nhà nghiên cứu văn hóa còn ghi nhận tại Quảng Ninh nhiều thành tựu phong phú về mỹ thuật dân gian. 

Với hệ thống di tích, công trình văn hóa, tâm linh dày đặc, Quảng Ninh là địa phương có sự phong phú, độc đáo về nghệ thuật chạm khắc dân gian. Mảng điêu khắc gỗ của Quảng Ninh, trong đó nhiều sản phẩm tương đối tiêu biểu của điêu khắc đình làng Việt Nam xưa thể hiện sự tinh tế, tài hoa của các nghệ nhân.

Tiêu biểu nhất có thể kể đến đình Cốc (TX Quảng Yên) với các cấu kiện bên trong đình hầu hết bằng gỗ lim. Cửa chính chạm hình lưỡng long chầu nguyệt. Mỗi cánh cửa là một con rồng sà xuống, xung quanh là hình mây lửa và các diềm hoa văn. Phía trong tiền đường, các gian được chia bởi 10 hàng cột dọc, 6 hàng cột ngang và 1 hàng cột hiên bằng gỗ lim. Trên mái đình có hệ thống chồng nóc, câu đầu, con giường, xà dọc... đều được chạm khắc với các đề tài: Tứ linh, lễ hội dân gian, cảnh sinh hoạt ở nông thôn xưa. Mỗi bức chạm là một tác phẩm nghệ thuật không trùng lặp nhưng rất hài hòa thành một chỉnh thể.

Du khách thích thú với bức phù điêu chạm khắc ở đình Cốc, TX Quảng Yên.

Giống như đình Cốc, đình Trà Cổ (TP Móng Cái) cũng có kiến trúc bề thế, bốn góc đao cong vút, các bức cốn ở vì kèo thể hiện đường nét chạm trổ chắc khỏe, tinh xảo. Đề tài được chạm cũng rất phong phú, như: Rồng cuốn, phượng bay, hổ rình mồi bên cành hoa lá… Mỗi bức chạm là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc.

Không chỉ có đình, hệ thống đền, chùa, lăng mộ vua, tháp mộ các cao tăng ở Quảng Ninh cũng có nghệ thuật chạm khắc độc đáo. Đó là đền và lăng mộ nhà Trần thuộc xã An Sinh (TX Đông Triều), đền Trần Hưng Đạo ở TX Quảng Yên với một bộ kiệu bát cống được chạm trổ, điêu khắc tỉ mỉ. Chùa Đồng (TP Uông Bí) có đặc điểm là mọi thứ, từ đồ thờ cho đến mái, cột, dầm, xà, rui, kèo đều bằng đồng. Chùa có dáng một bông hoa sen nở, ngự trên sập đồng, được chạm hoa sen cách điệu, gian giữa đúc hoa sen. Hay như chùa Long Tiên (TP Hạ Long) mang phong cách kiến trúc và điêu khắc của các ngôi chùa thời nhà Nguyễn, kiểu chồng giường và những hoạ tiết hoa văn trang trí rồng phượng, hoa lá cách điệu.

Các hoạ tiết phong phú đã tạo nên nét riêng của đình Trà Cổ (TP Móng Cái).

Tại Vân Đồn, ngoài dấu vết hoạt động của thương cảng xưa, các nhà khảo cổ còn tìm thấy kiến trúc tôn giáo, các chùa, tháp. Chỉ riêng trên đảo Cống Đông - Cống Tây (xã Thắng Lợi) có tới 4 ngôi chùa và 1 bảo tháp. Trong số đó có khu di tích chùa Lấm xây dựng từ thời nhà Trần. Ngoài ra còn dấu vết của tam quan, thượng điện, bệ đá, tòa sen, lan can chạm sóc, chạm rồng, v.v.. Trên ngọn đồi cao còn phế tích của một ngọn bảo tháp xây bằng gạch nung. Mặt ngoài gạch được trang trí hình rồng, khuôn trong hình lá đề. Trên khu vực bảo tháp còn có 13 mảnh vỡ của một bình sứ màu men ngà rất đẹp dùng đựng xá lị các vị cao tăng.

Quảng Ninh còn có nghệ thuật chế tác và vẽ hoa văn trên dòng gốm sứ nặng lửa ở Móng Cái, sau di chuyển về Đông Triều với hai làng gốm tiêu biểu là Đông Thành (phường Đức Chính) và Ánh Hồng (phường Mạo Khê). Theo hoạ sĩ Trần Khánh Chương, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam, gốm Đông Triều có sự đa dạng trong mẫu mã sản phẩm, loại men. Tuy nhiên, nét đặc trưng dễ nhận ra nhất của men gốm Đông Triều là nét hoa văn chìm dưới men; tức là nghệ nhân thường vẽ hoa văn lên sản phẩm, sau đó mới phủ men và xếp vào lò nung ở nhiệt độ rất cao, 1.200 - 1.300 độ C. Do đó, sản phẩm có độ bền cao, khó bị nứt vỡ, hoa văn không phai màu. Có sự khác biệt nữa nằm ở men gốm được chế ra từ những loại đá của Đông Triều. Có đến 22 loại men, tiêu biểu là men ngọc, men chảy, men rạn, men đốm, men trong, men ngoài tráng hai lớp, v.v..

Phù điêu dưới mái hiên đình Cốc (TX Quảng Yên).

Không có những làng tranh nổi tiếng như Hàng Trống hay Đông Hồ nhưng Quảng Ninh có những loại tranh dân gian tương đối độc đáo hấp dẫn. Với 22 dân tộc anh em cùng sinh sống, Quảng Ninh có kho tàng tranh thờ dân gian phong phú, chủ yếu của đồng bào Dao, Sán Dìu, Sán Chỉ. Nhìn chung, kích thước tranh của Quảng Ninh lớn hơn, số lượng nhân vật của Tam giáo (Phật giáo, Khổng giáo, Đạo giáo) cũng nhiều hơn. Nhiều bức đạt đến trình độ cao trong phối màu và tạo hình.

Quảng Ninh còn có dòng tranh được khắc trên gỗ, chủ yếu có ở các đình, chùa, đền, miếu với chủ đề thiên nhiên, con người gắn với văn hóa biển. Bảo tàng Quảng Ninh hiện cũng đang lưu giữ gần 150 bản dập tranh dân gian Quảng Ninh do hoạ sĩ Lê Vân Hải, người Quảng Ninh sưu tập mà ông đã làm từ cuối những năm 60 của thế kỷ trước tặng lại. Điều đáng nói là nhiều bức được sưu tập từ các đình, chùa của Quảng Ninh và giờ đã thành độc bản do bản khắc gỗ đã mất hoặc hư hỏng.

Bức tranh vẽ lễ hội Tiên Công của họa sĩ Vũ Tư Khang mang đậm chất liệu dân gian.

Kế thừa chất liệu mỹ thuật dân gian, một số họa sĩ Quảng Ninh hiện nay vận dụng và sáng tạo tạo ra nhiều tác phẩm mang dấu ấn. Thành công nhất là họa sĩ Vũ Tư Khang. Theo nhà phê bình mỹ thuật Lê Quốc Bảo, Hội Mỹ thuật Việt Nam, hình tượng nhân vật trong tranh Vũ Tư Khang thấp thoáng mô típ, họa tiết trong các chùa, chạm khắc đình làng, trang phục lễ hội truyền thống. Chính cái mạch ngầm truyền thống, tinh hoa nghệ thuật tranh khắc truyền thống đã tạo nên cái duyên trong không ít tác phẩm sơn khắc của Vũ Tư Khang.

Huỳnh Đăng