Nghề đóng tàu thuyền vỏ gỗ truyền thống ở Quảng Yên

Tương truyền năm 1434, 17 cụ Tiên công vùng đảo Hà Nam (huyện Yên Hưng, nay là thị xã Quảng Yên) nhận lệnh vua xuôi thuyền theo sông Hồng ra phía biển Đông. Đến vùng cửa sông Bạch Đằng ở trấn lỵ Yên Quảng, các cụ dừng thuyền, cắm sào làm nghề chài lưới. Rồi sau đó, để giữ đất, các cụ đắp đê lấn biển. Ngoài đê thì đánh cá, làm nghề vận tải, giao thương buôn bán. Trong đê thì trồng lúa, làm nhà ở tính kế dài lâu. Phương tiện đi lại vào đất liền hay về thăm cố hương Thăng Long vẫn chủ yếu là thuyền gỗ. Và nghề đóng tàu thuyền ở Quảng Yên ra đời trong điều kiện ấy.

Mô hình con tàu cánh dơi, 3 vách chạy ngược gió tại nhà nghệ nhân Lê Đức Chắn (phường Phong Hải, TX Quảng Yên).

Tuy nhiên, nghề này cũng trải qua lắm thăng trầm. Ở phường Phong Hải người ta đã tìm thấy một tấm bia đá hình chữ nhật khắc năm 1875, có ghi chép lại sự kiện phục dựng lại đền thờ ông tổ nghề ở làng Phong Lưu, kèm theo là danh sách thợ thuyền chủ yếu là hậu duệ của các Tiên công dòng họ Vũ, họ Lê, họ Nguyễn. Theo gia phả họ Lê thì cụ Lê Kỳ Đoài thay mặt thợ thuyền đã làm đơn xin được tái lập làng nghề đóng tàu và được quan đứng đầu tỉnh là Lý Yên chấp thuận và cấp đất ở xóm Đông (gần đình Cốc) để làm đền thờ phụng, tri ân tiên tổ. Đến năm 1895, người đứng đầu đội đóng tàu làng Cốc (Phong Hải và Phong Cốc ngày nay) là cụ Nguyễn Văn Phúc được chính quyền phong kiến nhà Nguyễn cấp bằng kỹ thuật. Mỗi năm 2 lần vào ngày 10-2 và 10-8 âm lịch, người dân làm nghề này tổ chức lễ hội để tri ân tiên tổ, dâng hương tại bia đá Tổ nghề, đồng thời cũng là dịp để các thợ trong làng thi tay nghề. Người thợ luôn tâm niệm rằng con thuyền quyết định sinh mạng của con người, vì thế tàu đóng ra phải thật chắc chắn. Khi truyền nghề, không chỉ là dạy kỹ thuật đóng tàu, các lão nghệ nhân còn dạy cả cách làm người.

Về kỹ thuật đóng tàu thuyền vỏ gỗ, nghệ nhân Lê Đức Chắn ở phường Phong Hải, cho biết: Đầu tiên chọn ngày lành tháng tốt làm lễ phạt mộc. Người thợ cả chọn con ván giữa thuyền từ tấm gỗ thẳng không có mấu, không bị sâu mọt, để bật mực. Đặc biệt, tục lệ quy định cấm kỵ đàn bà, con gái đi qua lúc này. Sau đó, đến công đoạn ghép ván lườn đáy. Mỗi lần ghép phải ghép hai ván hai bên ván giữa thuyền sao cho đều nhau, đặt nghiêng với nhau cỡ chừng 45 độ. Các mối nối được khoan sau đó dùng đinh đã uốn cong để nối lại. (Trước kia, các cụ không có đinh thì ghép bằng dây mây đã tuốt lấy cật được ngâm nước vôi và hong ở gác bếp). Tiếp đến là các công đoạn uốn đáy lườn bằng than củi hơ nóng, chia khoang thuyền, làm mũi, làm khoang lái, làm boong, cột buồm v.v.. Theo ông Chắn, để ngăn nước vào thuyền phải chít các chỗ ghép giữa các ván gỗ bằng một chất liệu đặc biệt làm từ vỏ xơ dừa xé nhỏ đóng vào hay là tạo nguyên liệu bằng cách dùng dao cạo từ cây tre thành bột mịn trộn với bột từ vỏ hà, hàu. Khi hoàn thành cũng phải chọn ngày lành để hạ thuỷ, dựng buồm, lắp vải buồm hoặc lắp máy như hiện nay rồi bàn giao cho chủ thuyền đã đặt.

Ở Phong Hải bây giờ còn nghệ nhân đóng được thuyền buồm cánh dơi có thể tiến lên phía trước cả khi ngược nước, ngược gió, điều mà thuyền chạy cánh buồm vuông không thể làm được. Ông Lê Đồng Sơn, Trưởng phòng VHTT TX Quảng Yên, đặt giả thuyết: “- Phải chăng, những con thuyền có thể chạy ngược gió bằng cánh buồm này đã từng làm nên chiến thắng Bạch Đằng năm 1288?”(?). Nghe không phải không có lý!

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, người thợ đóng tàu thuyền Hà Nam lại đóng các con tàu chở lương thực, thực phẩm, vũ khí, chi viện cho chiến trường miền Nam. Hiện nay, có hàng trăm hộ vẫn giữ được nghề sửa chữa và đóng mới tàu thuyền vỏ gỗ vận tải thuỷ với công suất từ 50 đến 1.000 mã lực.

Hiện nay, người ta chủ yếu đóng tàu gỗ gắn máy không còn chạy bằng buồm như xưa nhưng kỹ thuật và tục lệ, kiêng kỵ truyền thống của nghề đóng tàu thuyền thì vẫn được những nghệ nhân lưu giữ.

Ngày 17-11-2014, UBND tỉnh đã ban hành Quyết định số 2687 công nhận nghề truyền thống, làng nghề truyền thống trên địa bàn TX Quảng Yên. Theo đó, có hai làng nghề được công nhận nghề đóng tàu, thuyền vỏ gỗ là làng Cống Mương, phường Phong Hải và làng nghề Đò Chanh, phường Nam Hoà. Đây là điều kiện tốt để những nghệ nhân đóng tàu, thuyền ở Quảng Yên bảo tồn và phát triển nghề của cha ông để lại...

Huỳnh Đăng