Người gìn giữ nét văn hóa truyền thống của dân tộc Sán Chỉ

Đến Tiên Yên, hỏi ai có thể làm tốt nhất các nghi lễ truyền thống của người Sán Chỉ, mọi người sẽ chỉ đường vào thôn Phài Giác, xã Đại Dực gặp già làng Lỷ A Sáng.

Nghệ nhân Lỷ A Sáng, còn có tên khác là Lỷ Minh Sáng sinh năm 1950. Sinh ra trong gia đình có nhiều đời làm thầy cả nên từ nhỏ ông đã được tiếp xúc với các nghi lễ văn hóa của người Sán Chỉ. Ông Sáng được tín nhiệm mời làm thầy cả ngay từ khi còn rất trẻ. Ông bảo, làm lễ cầu mùa xin trời đất cho mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, muôn loài được sinh sôi nảy nở, cuộc sống an lành, ấm no, hạnh phúc, giúp cho người dân yên tâm hơn khi bắt tay vào lao động, sản xuất. Bởi thế, lễ cầu mùa gắn liền với đời sống sản xuất nông nghiệp của người Sán Chỉ. Các vị thần được những người dân tộc Sán Chỉ, xã Đại Dực tôn vinh là Lý thần hoàng và thần Đỏ. Theo tín ngưỡng của họ, Lý thần hoàng có công lập làng, tạo ra con người, tạo mưa, tạo gió, cho mùa màng bội thu. Thần Đỏ có nhiệm vụ canh giữ xóm làng bình yên. Đây là một nghi lễ rất quan trọng vào đầu năm.

Nghệ nhân Ưu tú Lỷ A Sáng.

Ngoài ra, ông Sáng còn làm lễ hoàn phúc vào cuối năm, lễ cầu an giải hạn trong năm tùy vào mỗi gia đình. Các lễ hội dân gian, nghi lễ cầu an, cầu mùa nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần, đồng thời tạo cơ hội sáng tạo và hưởng thụ văn hóa, làm gia tăng tính cố kết cộng đồng. Lúc còn trẻ do chưa thuộc lời, khi thực hiện các nghi lễ cầu mùa, cầu an, hỷ phúc, hoàn phúc, ông Sáng phải cầm theo sách cổ mà hát. Sau này, khi đã thuộc lòng rồi thì những câu hát tự trong đầu nó ra thôi. Trước khi đi cúng, ông Sáng phải làm lễ phong tỏa nhà mình. Trong khi cúng, ông Sáng và những gia chủ đều có trang phục khác nhau. Trang phục của những thầy cả như ông Sáng và các thầy phụ cũng khác nhau.

Theo ông Sáng, các lễ hội và nghi lễ dân gian của người Sán Chỉ ở Đại Dực luôn đi liền với các điệu múa truyền thống có tên rất mộc mạc như: Trâu đạp lúa, múa chim câu, múa đi lấy hào quang, múa xúc tép...

Nghệ nhân Ưu tú Lỷ A Sáng trong một lần làm thầy cả. Ảnh tư liệu

Ngoài hát và múa khi cúng, nghệ nhân Lỷ A Sáng còn hát sóong cọ rất hay. Ông là người có công trong việc bảo tồn lối hát truyền thống độc đáo này của người Sán Chỉ. Người hát chia thành hai bè nam, nữ hát đối nhau bên bìa rừng, khu ruộng cạn, hay bên bờ suối. Nhiều đôi uyên ương đã nên duyên vợ chồng từ các buổi hát này. Ngày nay, do lớp trẻ có quá nhiều phương thức giải trí, hát soóng cọ cũng bị mai một dần. Ông Sáng bảo: “Chúng tôi truyền dạy cách nói tiếng Sán Chỉ, cách hát soóng cọ cho lớp trẻ, để giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc mình”.

Vì vậy, ông Sáng đã đề xuất để thành lập một CLB văn nghệ dân gian ở Đại Dực. Các thành viên được ông truyền dạy chữ viết, các điệu múa đặc trưng của dân tộc, nghệ thuật điều hành, thực hành lễ cầu mùa của người Sán Chỉ và hát soóng cọ. Các diễn viên quần chúng này đã nhiều lần biểu diễn trong các lễ hội văn hoá của xã, giao lưu trong huyện, tỉnh. CLB còn lưu giữ nghệ thuật nấu xôi ngũ sắc, gói bánh cốc mò, làm các loại sớ, điệp, ấn tín, phong hàm của người Sán Chỉ và tích cực vận động người dân xã xoá bỏ các hủ tục trong ma chay, cưới xin, xây dựng nếp sống mới tiến bộ, văn minh.

Với những thành tích đạt được, năm 2014, già làng Lỷ A Sáng đã được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân dân gian Việt Nam” vì đã có công thực hành truyền dạy nghi lễ cầu mùa, cầu an dân tộc Sán Chỉ. Năm 2015, ông được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Gần đây, nghệ nhân Lỷ A Sáng còn giúp ngành văn hoá tổ chức sưu tầm, nghiên cứu, phục dựng lễ cầu mùa theo nguyên gốc, đóng góp không nhỏ trong việc phát huy và gìn giữ giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc Sán Chỉ ở Quảng Ninh. 

Huỳnh Đăng