Về Ba Chẽ thưởng thức xôi ngũ sắc…

Là một trong những huyện miền núi còn nhiều khó khăn của tỉnh Quảng Ninh, Ba Chẽ có lẽ là một trong những địa bàn ít được nhắc đến trên bản đồ du lịch. Thế nhưng, nếu có dịp đến đây, ngoài chiêm ngưỡng vẻ đẹp thiên nhiên hoang sơ đặc trưng của 1 huyện vùng cao, nhất định du khách đừng bỏ lỡ cơ hội được thưởng thức món xôi ngũ sắc …

Những nghệ nhân huyện Ba Chẽ đang chế biến món xôi ngũ sắc.

Là một nghệ nhân có kinh nghiệm nấu xôi hàng chục năm, bà Ngô Thị Thuận, người dân tộc Tày (thị trấn Ba Chẽ, huyện Ba Chẽ) cùng với những phụ nữ trong thôn năm nào cũng đồ hàng chục kg xôi ngũ sắc để tham gia tranh tài với những thôn khác.

Trong nhiều năm, xôi ngũ sắc của thôn bà Thuận đều giành chiến thắng vì hương vị thơm ngon, hạt gạo dẻo, thơm vị của các loại lá mà không bị nồng, màu sắc quyện đều, tươi tắn. Bà Thuận chia sẻ việc nấu xôi ngũ sắc thực ra cũng rất đơn giản, các nguyên liệu có sẵn trong tự nhiên, và cần thêm một chút tỉ mỉ là sẽ nấu được một nồi xôi ngon.

Đầu tiên là phải chọn gạo. Gạo tốt nhất để nấu xôi ngũ sắc là gạo nếp nương. Nếu không có cũng có thể thay thế bằng các loại gạo nếp khác nhưng hương vị sẽ bị giảm đi ít nhiều.

Nhuộm gạo nếp từ "phẩm màu" thiên nhiên.

Sở dĩ được gọi là xôi ngũ sắc là vì màu trắng của gạo nếp thông thường, đồng bào dân tộc ở đây đã nhuộm gạo để đồ xôi với 5 màu cơ bản là tím, đỏ, xanh, vàng, trắng (hoặc đen). Để tạo màu cho xôi, bà con sử dụng các loại lá và củ cây tự nhiên có thể dễ dàng tìm được trong vườn.

Màu đỏ và tím được lấy từ lá cơm lông. Lá này được đem giã nhỏ, hoà với nước đun sôi rồi lấy nước để ngâm gạo. Sau 1 đêm, vớt gạo ra cho vào chõ đồ chín, cơm xôi sẽ có màu đỏ hoặc tím rất đẹp. Để xôi có màu vàng, người nghệ nhân chọn nghệ tươi được nghiền nhỏ, hòa lấy nước cốt rồi trộn đều với gạo đã ngâm kỹ, sau đó vò lại bằng nước cho bớt mùi hăng của nghệ rồi đồ chín. Cơm nếp nghệ thường có vị hơi đắng nhưng rất tốt cho phụ nữ mới sinh vì bà con cho rằng phụ nữ vừa sinh con, ăn cơm nếp nghệ sẽ mau khoẻ và tránh được hậu sản.

Lá gừng hoặc lá nếp là nguyên liệu để tạo màu xanh cho xôi. Các bà, các chị chỉ cần lấy một nắm lá gừng tươi, giã nhỏ vắt lấy nước cốt. Khi đồ gần chín xôi, họ cho nước cốt lá gừng vào trộn đều, đậy vung kín đồ tiếp và chừng nửa tiếng sau, xôi chín có màu xanh lá cây, thơm dậy mùi gừng rất ngon. Cách làm này tương tự nếu bà con thay thế bằng lá nếp.

Xôi ngũ sắc truyền thống còn có một màu nữa là màu đen, làm từ lá thau, nhưng vào dịp tết cổ truyền của dân tộc bà con đồng bào không sử dụng màu đen, thay vào đó là màu trắng tinh khiết của gạo.

Xôi ngũ sắc thành phẩm.

Không chỉ hấp dẫn thực khách bằng 5 thứ màu của tự nhiên, xôi ngũ sắc còn lôi kéo vị giác bởi hạt cơm nếp béo ngậy, óng ả, hạt xôi không quá nát hay quá khô nhưng vẫn có sự kết dính đều. Nếu đúng là nếp nương, thực khác sẽ cảm nhận được vị thơm dịu đặc trưng của lúa nếp.

Xôi ngũ sắc hay được đồng bào vùng cao làm vào các dịp lễ, tết, những ngày đặc biệt để cúng bái tổ tiên hoặc để tiếp đãi những vị khách quý của gia đình.

Ngoài Ba Chẽ, bạn cũng có thể tìm thấy món xôi ngũ sắc này ở một số huyện miền núi của Quảng Ninh như Bình Liêu, Hải Hà, Đầm Hà… Tùy theo quan niệm của mỗi dân tộc, mỗi vùng mà các màu sắc này đại diện cho các yếu tố khác nhau, nhưng tựu chung lại, chúng tượng trưng cho ngũ hành: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ. Người ta quan niệm rằng sự tồn tại của 5 chất này làm nên sự tươi tốt của Thiên - Địa – Nhân, cũng là thể hiện ước mơ của người dân một năm mưa thuận gió hòa, cuộc sống ngàn đời ấm no.

Học theo cách chế biến của đồng bào dân tộc, bây giờ, các bà, các cô nội trợ chốn thị thành, hay tại các nhà hàng lớn ở nhiều nơi cũng đã đưa món xôi ngũ sắc vào thực đơn. Xôi ngũ sắc cũng đã được "biến hóa" khi có thêm lớp đỗ ở giữa, được nấu với nước dừa, ăn cùng với ruốc, hay phi khô... Tuy nhiên, chắc chắn, khi được thưởng thức món xôi ngũ sắc "nguyên bản" từ đôi bàn tay của những nghệ nhân Ba Chẽ, bạn sẽ cảm nhận được sự khác biệt trong màu sắc, hương vị và cả yếu tố văn hóa, truyền thống của món ăn này.

Vân Du