Về miền Đông nghe điệu hát nhà tơ

Những ngày giáp Tết, không khí ở các huyện miền Đông dường như sôi động hơn bởi ai nấy đều tất bật mua sắm, trang hoàng nhà cửa để chuẩn bị đón năm mới. Trong sự ấm áp ấy, tôi được nghe lại điệu hát nhà tơ, điệu hát mà thuở còn nhỏ, ông nội vẫn hát vào những tối ngày mùa bận rộn, hay những ngày Tết cùng gia đình sum vầy...

Ký ức tuổi thơ tôi

Ngày còn nhỏ, dịp nghỉ hè, nghỉ Tết, tôi thường được bố mẹ đưa về sống với ông bà nội ở thôn Đông Hà, xã Đại Bình, huyện Đầm Hà (nay là thôn Tân Phú, xã Tân Lập). Lúc bấy giờ, Đầm Hà còn là một bộ phận của huyện Quảng Hà.

Múa dâng hương trong múa, hát nhà tơ tại lễ hội đình Tràng Y, xã Đại Bình (Đầm Hà). Ảnh: Quốc Nghị (Trung tâm TT-VH Đầm Hà)

Tôi vẫn nhớ mùi ngai ngái, thơm thơm của lúa mới gặt, sau khi ông nội dùng trâu kéo cối đá lăn qua, lăn lại để những hạt thóc rơi ra. Tôi nhớ hình ảnh cả nhà quây quần bên ngọn đèn dầu để tách hạt ngô, vặt lạc. Nhớ cảnh ngày 30 Tết, bà và các cô chú bận rộn sắp các mâm cơm cúng tất niên... Nhưng điều thú vị nhất trong những năm tháng tuổi thơ của tôi là được nghe ông bà hát nhà tơ. Cái cách kéo dài cuối câu của người Đầm Hà khiến điệu hát như da diết hơn: “Cầu này cầu ả cầu ân, một trăm cô gái vẫn đi cầu này. Cầu này cầu nghĩa cầu tình, cầu cho duyên số chúng mình lấy nhau. Cầu này em chẳng đi đâu, anh về xẻ ván bắc cầu em qua...”. Ông tôi kể, thời ông bà còn trẻ, mỗi dịp lễ, Tết hay đám cưới, các nam thanh, nữ tú lại tụ tập ở sân hợp tác hay ngoài sân đình hát đối để bày tỏ tình cảm của mình. Ông bà tôi bén duyên nhau cũng bởi những lần đi hát ấy. Hát giao duyên trong hát nhà tơ chỉ có giai điệu giống nhau, còn lời thì do các chàng trai, cô gái tự vận dụng sáng tác để đối đáp.

Bà Đinh Thị Trường, thị trấn Đầm Hà, huyện Đầm Hà, vẫn nhớ rất nhiều lời hát giao duyên trong hát nhà tơ. Ảnh: Thu Nguyệt

Ông nội tôi có hẳn quyển sổ ghi chép lời hát nhà tơ bằng bút mực đỏ với nét chữ mềm mại. Bà tôi không biết chữ, nhưng là người hay hát. Mỗi lần sàng, sảy thóc hay những khi ngồi bếp lửa bập bùng chờ nồi bánh chưng, bà lại cất tiếng hát trong trẻo: “Ngồi đây đón khách trông trăng, ai ngờ khách đã tới trăng ngõ ngoài”... Bà cũng là người bổ sung khá nhiều lời bài hát cho cuốn sưu tầm điệu hát nhà tơ của ông tôi. Sau  này, ông bà chuyển nhà về Hà Cối, cuốn sổ ghi chép lời hát nhà tơ của ông cũng thất lạc từ đó khiến ông và tôi tiếc mãi...

Tìm về câu hát nhà tơ

Cũng phải đến 20 năm từ khi ông bà mất, tôi mới lại được nghe điệu hát nhà tơ quen thuộc khi tìm gặp Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thị Tự, 97 tuổi, xã Đầm Hà, huyện Đầm Hà. Cụ Tự mang nét đặc trưng của phụ nữ Đầm Hà, ấy là khuôn mặt phúc hậu, hiền lành. Cụ kể cho tôi nghe về gốc gác của hát nhà tơ ở Đầm Hà. Cụ bảo: “Thời chống Pháp, ở làng có một người học được điệu hát nhà tơ ở Vạn Ninh (Móng Cái), sau đó trở về dạy cho các cháu ở làng, trong đó có mẹ và thím tôi. Mẹ tôi chẳng may mất sớm, năm 15 tuổi, tôi được thím dạy hát, múa nhà tơ ở cửa đình. Có lẽ do có chất giọng nên năm 17 tuổi, tôi được mời tham gia hát, múa ở rất nhiều đình thuộc các huyện miền Đông mỗi khi đình có lễ hội”.

Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thị Tự, xã Đầm Hà, huyện Đầm Hà, dạy con, cháu trong xã hát, múa nhà tơ. Ảnh: Phòng VH-TT huyện Đầm Hà cung cấp

Theo cụ Tự, hát, múa cửa đình trong hát nhà tơ chỉ thực hiện tại lễ ở đình làng với 9 điệu: Giọng vọng, giọng thét nhạc, giọng thả, giọng huỳnh, giọng giai, giọng phú, giọng xà lam (ca trù), gọng hãm và giọng thập nhị tứ hiếu. Để hát được các làn điệu, đào hát phải có giọng, khi hát phải biết ém hơi, nhả chữ, khi lên bổng, lúc xuống trầm, lúc lại ngân nga dìu dặt... Còn múa thì cũng có các điệu: Múa dâng nhan, múa tế, múa đèn, múa bông. Mà ở Đầm Hà lúc bấy giờ có 7 đình, trong đó có 2 đình nổi tiếng là đình Đầm Hà (xã Đầm Hà) và đình Trà Nghi (xã Đại Bình) với lễ hội xuân thường tổ chức từ ngày rằm tháng Giêng đến hết tháng. Rồi cụ hát cho tôi nghe từng giai điệu. Dẫu tuổi cao nhưng giọng cụ vẫn khỏe khoắn, mượt mà.

Múa đèn trong hát, múa nhà tơ tại Lễ hội đình Đầm Hà tổ chức vào tháng Giêng, năm 2018. Ảnh: Quốc Nghị (Trung tâm TT-VH Đầm Hà)

Các cụ ở Đầm Hà kể lại, khi xưa, lúc trong đình làng làm lễ kèm hát, múa cửa đình thì phía ngoài, nam nữ thanh niên vui hội, trong đó phần hấp dẫn chính là hát giao duyên trong hát nhà tơ. Sau đó, hát giao duyên còn được thực hiện ở các đám cưới trên địa bàn hay những lúc nông nhàn. Lời trêu đùa qua điệu hát nhà tơ cũng rất hóm hỉnh: “Cầm tay em lại làm chi; nhắn thì nhắn mãi em đi kịp người”, đối lại: “Cầm tay vặn lại cổ tay, khi xưa mình trắng sao giờ mình đen. Hay là lấy phải chồng hiền, tham công tiếc việc mình đen như chì”... Nói về điều này, bà Đinh Thị Trường, 75 tuổi, thị trấn Đầm Hà, kể: “Tôi sinh ra, lớn lên ở xã Đầm Hà, sau đó lấy chồng về Phúc Tiến, xã Đại Bình (nay là xã Tân Lập). Thời của chúng tôi, những lễ hội đình làng hay dịp đám cưới trong làng rất vui. Không khí lúc nào cũng rộn rã...".

Bảo tồn trọn vẹn di sản

Trước đây, hát, múa nhà tơ không chỉ ở Đầm Hà mà còn phổ biến ở các xã ven biển ở các huyện miền Đông như: Móng Cái, Hải Hà, Đầm Hà, Tiên Yên, Vân Đồn. Tuy nhiên, đến những năm 60 của thế kỉ XX, do một số nguyên nhân, lễ hội đình ở nhiều địa phương không được tổ chức nữa. Hát nhà tơ, hát cửa đình chìm dần vào quên lãng, chỉ thỉnh thoảng mấy nghệ nhân làng lưu luyến vẫn hát cho nhau nghe trong niềm nhớ tiếc không nguôi.

Đình Đầm Hà là một trong các đình khôi phục lại điệu hát nhà tơ sớm nhất sau một thời gian dài bị quên lãng. Ảnh Thu Nguyệt - Quốc Nghị

Đến năm 2009, cùng với việc phục dựng lại lễ hội đình Đầm Hà, điệu hát nhà tơ được sưu tầm, hát trở lại. Tháng 6/2011, tỉnh quyết định giao cho Hội Văn nghệ dân gian Quảng Ninh thực hiện Dự án nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị hát nhà tơ - hát cửa đình tại Đầm Hà, Vân Đồn và TP Móng Cái. Từ đây, di sản hát nhà tơ - hát cửa đình ở Quảng Ninh đã chính thức được nghiên cứu, sưu tầm một cách bài bản, khoa học và được phát huy; các nghệ nhân được tìm kiếm... Cụ Đặng Thị Tự được Sở Văn hoá - Thể thao phối hợp với huyện Đầm Hà, Hội Văn nghệ dân gian tỉnh Quảng Ninh mời trực tiếp tham gia 3 lớp truyền dạy hát, múa nhà tơ, hát cửa đình cho gần 100 học viên; trong đó có lớp học viên đến từ các huyện miền Đông trên địa bàn tỉnh. Cụ Tự cũng được phong danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2015 và hiện đang chờ Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xét duyệt hồ sơ đề nghị công nhận Nghệ nhân Nhân dân.

Còn ở các xã khác như: Vạn Ninh, Quảng Nghĩa (TP Móng Cái), Phú Hải (huyện Hải Hà), các xã ở Vân Đồn cũng phục dựng và tổ chức lớp dạy hát, múa nhà tơ cho người dân, học sinh; thành lập các câu lạc bộ hát, múa nhà tơ hay đội hát, múa nhà tơ phục vụ tại các lễ hội đình làng... Đặc biệt tháng 6/2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định công nhận hát nhà tơ (hát cửa đình) của tỉnh Quảng Ninh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, tạo thêm động lực để người dân giữ gìn, phát huy giá trị di sản.

Các nghệ nhân biểu diễn múa bông trong hát, múa nhà tơ. Ảnh do Trường Tiểu học Vạn Ninh (TP Móng Cái) cung cấp.

Tuy nhiên, để di sản văn hóa phi vật thể hát nhà tơ được bảo tồn trọn vẹn hơn, các địa phương cũng nên sưu tầm thêm phần hát giao duyên trong hát nhà tơ mà hiện nay nhiều bậc cao niên ở xã Đại Bình, xã Tân Bình (Đầm Hà) và một số địa phương khác còn nhớ. Từ đó giúp cho hát nhà tơ thể hiện được hết nét văn hóa độc đáo của người dân ven biển trên địa bàn; để mỗi độ Tết đến xuân về, người dân lại được sống trong không khí rộn ràng của những làn điệu, câu hát mượt mà ấy.

Thu Nguyệt