Bản văn hoá Chín Gian

Chúng tôi đến thôn Chín Gian (xã Bằng Cả, Hoành Bồ) vào một ngày thu mát mẻ. Tiết trời trong trẻo của thu càng khiến chúng tôi cảm nhận rõ hơn vẻ đẹp tự nhiên của cảnh quan nơi đây với những dãy núi thoai thoải trải dài, màu xanh dịu mắt của lớp lớp cây xanh mọc trên sườn núi.

Điểm xuyết không gian là những hàng cây to thưa thoáng và ngợp trong tầm mắt là đồng ruộng mướt xanh lúa đang thì... Không gian hài hoà tự nhiên này của thôn quả là một tiềm năng du lịch sinh thái hấp dẫn cho Chín Gian - nơi được chọn để triển khai Dự án Bảo tồn bản văn hoá người Dao Thanh Y do Sở Văn hoá - Thể thao và Du lịch làm chủ đầu tư. 

Hai ngôi nhà được thiết kế theo kiến trúc nhà ở truyền thống của người Dao tại Trung tâm Bảo tồn Bản văn hoá Dao Thanh Y ở thôn Chín Gian (xã Bằng Cả, Hoành Bồ) đã gần hoàn thiện.

Bằng Cả với trung tâm là thôn Chín Gian hôm nay không phải ngày hội làng, nên không sáng lên rực rỡ sắc màu trang phục người phụ nữ Dao Thanh Y hay rộn ràng tiếng hát, tiếng nhạc trong những lễ tiết thiêng liêng của người Dao, vui tươi với những trò chơi dân gian như ném còn, kéo co, đẩy gậy, đánh quay, nhảy lò cò v.v.. Bằng Cả hôm nay êm ả, thanh bình như mọi miền quê khác, các giá trị văn hoá truyền thống làm nên nét đặc trưng của người Dao Thanh Y như cũng chìm vào sự tĩnh lặng ấy. Nhưng càng đi, càng tiếp xúc, trò chuyện với các nghệ nhân của thôn càng khám phá được nhiều điều thú vị về văn hoá nơi đây. Đến thăm gia đình ông Trương Văn Hai, một trong số ít các nghệ nhân thạo nghề đan lát của xã, chúng tôi thật sự ngỡ ngàng, thán phục trước các vật dụng sinh hoạt do ông làm ra. Những vật dụng khá to, từ chiếc cối xay thóc, đó đơm cá suối, bồ đựng thóc, nôi trẻ em, bu gà cho đến những chiếc sàng, nong, nia, túi đeo trên sườn hay giỏ để gánh bằng đòn khi đi nương rẫy đều được đan bằng nứa, dùng rất khéo léo, tinh xảo và đẹp mắt. Ngoài đan lát, ông còn rất thành thạo về nghề mộc, có thể dựng những ngôi nhà 3 gian toàn bằng gỗ... Còn khi xem những mẫu khăn thêu tinh tế của chị Trương Thị Quý càng thêm phục những người phụ nữ Dao. Không có khung thêu, chỉ với chiếc kim, sợi chỉ thêu và đôi mắt tinh nhạy, hàng ngàn mũi thêu như một cứ đều răm rắp, những hoạ tiết hoa văn trang trí sinh động, độc đáo... Càng phục hơn khi nghe chị Quý cho biết, chị cũng chỉ nhìn bà và mẹ mình thêu mà biết thôi. Và giờ thì chỉ nhìn mẫu là có thể thêu theo được ngay. Không chỉ biết thêu thùa, chị Quý còn là giáo viên dạy hát cho lớp trẻ của thôn hôm nay. Chị bảo, chị học hát giao duyên từ trẻ, hai vợ chồng từng đi hát ở nhiều đám cưới, lễ hội của làng. Tiếng hát này người Dao thường không hiểu đâu vì là ngôn ngữ cổ nên phải học mới hát được. Nhưng khi đã biết thì rất say, hát đối đáp giữa nam và nữ, say nhau qua tiếng hát là có thể theo nhau đấy...

“Không chỉ có vậy, người Dao Thanh Y nơi đây còn rất nhiều nét đặc trưng về văn hoá vật thể và phi vật thể, như nghệ thuật múa trong các nghi lễ dân gian, đặc biệt trong dịp hội làng; các nghề thủ công truyền thống như nghề dệt, nghề mộc và nghề làm giấy; các trò chơi dân tộc truyền thống; nghệ thuật ẩm thực với các món ăn đặc trưng địa phương, các loại rượu cất từ ngô, chế từ lá thuốc; cách thức chữa bệnh, chăm sóc sức khoẻ v.v..” - Thạc sĩ văn hoá Cao Đức Bình, người nhiều tháng nay gần như “ba cùng” với người Dao nơi đây để làm công tác sưu tầm cho Dự án nói trên cho biết thêm. Các giá trị này vẫn còn rất đậm đà trong đời sống bà con, cùng với những nỗ lực bảo tồn của dự án, nhiều giá trị văn hoá tinh thần, tín ngưỡng, tôn giáo có xu hướng bị mai một đang từng bước được đưa trở về trong đời sống thường nhật bà con.

Tiến hành song song cùng với sưu tầm, phục dựng các giá trị văn hoá phi vật thể nhưng cơ sở hạ tầng của Trung tâm bảo tồn bản văn hoá Dao Thanh Y thì gần như đã hoàn thành từ lâu. Trung tâm này nằm giữa một khu đất rộng rãi, khá bằng phẳng trong khuôn viên trên 5ha, hiện đã hình thành 3 ngôi nhà lớn theo lối kiến trúc nhà gỗ, lợp ngói âm dương, nền gỗ hoặc đất, cùng với các công trình phụ trợ khác theo lối kiến trúc nhà ở truyền thống của đồng bào Dao Thanh Y. Nhà sinh hoạt cộng đồng với diện tích sàn gần 400m2 là không gian giúp cho việc sinh hoạt, tổ chức các hoạt động lễ hội, hoạt động văn hoá, tín ngưỡng dân gian tại địa phương. Từ khi hoàn thành đến nay, công trình đã trở thành nơi tổ chức các sinh hoạt chung của làng, xã rất hữu ích.

Hai ngôi nhà còn lại là mô hình nhà ở truyền thống của người Dao. Sau này, khi đưa vào công trình các vật dụng sinh hoạt, đây sẽ là sự tái tạo không gian của một gia đình người Dao truyền thống. Người Dao Thanh Y hôm nay về phương thức sinh sống đã có nhiều thay đổi so với trước kia, ngay cả kiến trúc nhà ở cũng vậy nên việc phục dựng lại tạo nên nét riêng rất độc đáo. Ông Hoàng  Quốc Thái, Phó Giám đốc Sở Văn hoá - Thể thao và Du lịch cho biết thêm: “Trung tâm sinh hoạt cộng đồng của xã sau này sẽ được quy hoạch thêm một nhóm khoảng 5-6 ngôi nhà truyền thống của người Dao nhưng có quy mô nhỏ hơn. Các cặp vợ chồng trẻ sẽ được lựa chọn để sinh sống ngay tại đây. Các gia đình sẽ được cấp đất nông nghiệp để trồng trọt, chăn nuôi và làm các công việc như một gia đình người Dao truyền thống, nhưng đồng thời đây cũng là các mô hình làm du lịch sinh thái tương lai...”. Một hạn chế của làng văn hoá thôn Chín Gian là cơ sở hạ tầng còn thấp kém. Bởi vậy, trong khuôn khổ dự án, sắp tới đây Chín Gian sẽ được đầu tư xây dựng mở rộng đường dẫn vào trung tâm của bản nhằm tạo điều kiện cho việc đi lại của dân chúng, khách tham quan... trong những dịp lễ, hội quan trọng của địa phương.

Như vậy, trong tương lai không xa, khi dự án đi vào hoạt động sẽ góp phần đưa Chín Gian trở thành điểm nhấn về phát triển du lịch văn hoá và du lịch sinh thái một cách bền vững, góp phần nâng cao mức sống của người dân, đồng thời ngăn ngừa sự mai một, thất truyền, đồng thời có thể quảng bá các giá trị văn hoá truyền thống đặc sắc của địa phương đến với du khách trong và ngoài nước.

Hải Ly