Lão nghệ nhân hát nhà tơ nơi địa đầu Tổ quốc

Dù đã bước sang tuổi 86, sức khoẻ không tốt nữa, nhưng Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Từ (ở thôn Nam, xã Vạn Ninh, TP Móng Cái) vẫn say sưa hát và truyền dạy di sản hát nhà tơ độc đáo của Quảng Ninh.

Cụ Nguyễn Thị Từ sinh năm 1928, trong một gia đình có nhiều thế hệ biết hát nhà tơ. Năm 1943, khi mới 15 tuổi, cô gái Nguyễn Thị Từ đã được mẹ là cụ Phạm Thị Thận (nay đã mất) bắt đầu truyền dạy các điệu hát nhà tơ. Vốn sáng dạ và có giọng hát tốt nên cô gái Nguyễn Thị Từ tiếp thu nhanh chóng và thuần thục hầu hết những làn điệu hát nhà tơ.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Từ.

Cụ Từ kể, mình bắt đầu học hát từ năm 1943, còn đi hát chính thức thì từ năm 1945. Nghệ nhân Nguyễn Thị Từ nhớ lại: “- Thế hệ chúng tôi được bà, mẹ truyền dạy hát nhà tơ từ ngày còn bé và chỉ học qua truyền miệng. Chúng tôi học mọi lúc, mọi nơi, từ lúc đi đánh lưới cho đến lúc đi làm ruộng, nấu cơm... Hằng năm, ngoài biểu diễn cung phụng thần thánh trong hội đình làng Vạn Ninh, chúng tôi còn được mời đi biểu diễn tại lễ hội đình Làng Bầu (xã Quảng Nghĩa), đình Xuân Lạn xưa (xã Hải Xuân), đình Quất Đông xưa (nay là đình Cát Bạc, thuộc xã Hải Đông) và một số đình ở Hà Cối (Hải Hà)...”.

Những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, cụ Từ vừa gánh cơm tiếp tế cho bộ đội ở Bình Liêu, Ba Chẽ, tham gia hoạt động cách mạng, vừa hát nhà tơ. Theo lời kể của cụ Từ, sau năm 1989, cụ cùng với đội hát nhà tơ trong thôn, trong xã thường xuyên sang hát ở các làng người Việt bên Phòng Thành (Quảng Tây, Trung Quốc) để giao lưu. Trong quá trình thực hành diễn xướng hát nhà tơ, cụ Từ tích luỹ cho mình được nhiều kỹ năng hát, tri thức phong phú. Theo cụ Từ, hát nhà tơ thường được biểu diễn trong đình vào các ngày lễ hội nhằm tôn vinh thần linh, anh hùng dân tộc có công dựng nước, mở đất lập làng; dặn dò các thế hệ mai sau giữ gìn thành quả cha ông để lại và cầu cho nhân khang vật thịnh, mùa màng tốt tươi.

Tuy nhiên, sau này hát nhà tơ còn được sử dụng trong các hoạt động giao lưu văn nghệ quần chúng. Trong một tiết mục hát không quy định số lượng người tham gia biểu diễn mà tuỳ vào sức chứa của đình làng, không gian diễn xướng. Cuộc hát nhà tơ bao gồm những phần chính: Hát giáo nhang chúc thần; hát dâng, dâng hoa, dâng đèn và cuối cùng là hát mùng đào chúc cho dân làng mạnh khoẻ, tôm cá đầy thuyền. Trang phục của hát nhà tơ chủ yếu là áo the nâu, khăn nhiễu đội đầu. Hiện nay, các ca nương còn dùng áo tân thời, áo tứ thân, quần the đen và khăn xếp. Đạo cụ của ca nương gồm: Thênh tre, trống chầu (nhạc cụ thuộc bộ gõ), đàn đáy (nhạc cụ thuộc bộ dây), hoa, nến, hương (đạo cụ để múa). Khi hát và múa thái độ phải trang nghiêm, đi lại phải ngay ngắn, tuyệt đối không được quay lưng vào bàn thờ. Những ca nương nhà mới có tang hay lộn xộn cãi vã nhau cũng bị cấm tham gia cuộc hát.

Hiện nay, cụ Từ đã nhớ, sưu tầm và chép lại được gần 100 bài hát với hơn 2.000 câu hát nhà tơ. Từ sau những năm 2000, cụ bắt đầu ra sức truyền dạy di sản hát nhà tơ. Đến nay, cụ đã truyền dạy được cho khoảng 50 học trò là con em trong xã Vạn Ninh. Cụ là một trong những thành viên vận động thành lập Câu lạc bộ Hát nhà tơ, hát - múa cửa đình thôn Nam (xã Vạn Ninh). Cụ bảo cụ mừng là cho đến bây giờ, cuộc sống có nhiều đổi khác nhưng phụ nữ trong làng này hầu như ai cũng biết hát nhà tơ. Dù tuổi cao sức yếu nhưng cụ không bỏ bất kỳ buổi sinh hoạt nào của câu lạc bộ vào những ngày cuối tuần.

Năm 2011, cụ Nguyễn Thị Từ được công nhận là Nghệ nhân dân gian Việt Nam. Đến cuối năm 2015, cụ được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Cụ bảo như thế là quá mãn nguyện rồi. Và còn mừng hơn nữa là vừa rồi hát nhà tơ mà cụ đang truyền dạy đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hoá phi vật thể cấp Quốc gia.

Huỳnh Đăng