Đình Trà Cổ - cột mốc văn hoá nơi địa đầu Tổ quốc

Theo các tư liệu lịch sử ghi lại, vào đầu thế kỷ XV, cuộc chiến tranh Trịnh - Mạc đã khiến nhân dân vùng Đông Bắc, nhất là quê hương của nhà Mạc là vùng Nghi Dương, Kiến Thuỵ (Hải Phòng) điêu đứng, nhiều gia đình phải tha hương đi tìm vùng đất mới sinh sống.

Trong số đó có 12 gia đình dân chài quê ở Đồ Sơn đã lên thuyền đi về phía đông bắc. Họ đã dừng chân tại Trà Cổ ngày nay để sinh cơ, lập nghiệp. Lại có truyền thuyết cho rằng, 12 gia đình trên đi đánh cá, gặp bão biển phải dạt vào đây, rồi ở lại sinh cơ, lập nghiệp. Cái tên Trà Cổ ra đời là tên ghép của 2 làng Cổ Trai và Trà Hương với ý nghĩa luôn nhớ về quê hương Đồ Sơn của mình. Trải qua thời gian, xóm làng dần trở nên đông đúc và phát triển thành phường Trà Cổ bây giờ. Xuất phát từ nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng như các làng quê Bắc Bộ khác, người dân Trà Cổ đã cất dựng ngôi đình ở giữa làng, gọi là đình Trà Cổ.

Có ý kiến cho rằng đình Trà Cổ được xây dựng vào năm 1550. Đối chiếu lịch sử hình thành làng Trà Cổ thì có vẻ hợp lý. Trong số các ngôi đình ở Bắc Bộ, đình Trà Cổ được đánh giá là một ngôi đình khá đồ sộ, mang thuần dấu ấn của nền văn hoá Việt. Đặc biệt, đình Trà Cổ từ lâu được coi như là cột mốc văn hoá quan trọng ở địa đầu biên cương Tổ quốc. Đình Trà Cổ có tổng chiều dài 29,8m, rộng 18,5m; bố cục kiến trúc theo kiểu chữ “công” (I), gồm 2 nếp, mỗi nếp 7 gian. Phía trong đình có tất cả 48 cột lim đặt trên các tảng kê bằng đá xanh vững chắc. Trong đó có những cây cột cái cao tới gần 5m, chu vi 1,63m. Các cột được giăng đan với nhau bởi những hàng dầm ngang dọc. Khác với tất cả các ngôi đình hiện có ở Quảng Ninh, 7 gian lòng đình Trà Cổ đều đóng trần, nền đình có lát ván sàn, các đầu xà gồ đều chạm đầu rồng cân đối, chắc chắn. Hiện nay, ở Việt Nam, ngoài đình Trà Cổ chỉ có đình Bảng (Bắc Ninh) là còn có kiến trúc kiểu ván sàn. Bên trong, phía trước các ban thờ đình Trà Cổ đều có những cửa võng, mỗi bức dài 3,4m, rộng 1,4m nối với các cột cái theo chiều dài của ngôi đình. Mỗi bộ cửa là một tác phẩm chạm trổ đầy giá trị nghệ thuật với hình nàng tiên cưỡi rồng bay trong mây. Phía trên các bức cửa võng là hình rồng chầu mặt trăng được chạm khắc mềm mại, tinh xảo. Trên hai bức cốn ở hai bên gian giữa có chạm hình một đàn rồng mẹ, rồng con đang múa lượn. Hai đầu hồi là hai bức hoành phi sơn son, thếp vàng đối diện nhau. Theo các dòng chữ Hán còn lưu lại trên bức hoành phi treo ở giữa đình thì đóng góp vào việc tu bổ, tôn tạo đình là kíp thợ mộc đến từ thôn Đạt Tài, huyện Hoằng Hoá (Thanh Hoá). Họ cư trú tại Trà Cổ, cùng nhau làm ăn, xây dựng quê hương.

Theo nhà sử học Đỗ Văn Ninh, người được biết đến với các công trình nghiên cứu về thương cảng cổ Vân Đồn thì đình Trà Cổ giá trị ở chỗ là chứng cứ cho công lao mở mang bờ cõi của tổ tiên; là chứng cứ cho mối quan hệ máu thịt giữa miền biên cảnh với các miền khác trong nước. Đình Trà Cổ còn đáng quý vì còn lưu giữ lại được nhiều chứng cứ thể hiện tinh thần dũng cảm chống phong kiến của ông cha ta nữa. Bức hoành phi treo phía đầu hồi phải khắc 4 chữ “Địa cửu thiên trường” có nghĩa là đất lâu, trời dài - ca ngợi sự bền vững của đất trời Việt Nam. Đáng chú ý là bức hoành phi bên trái đề “Dân đức quân hậu” có nghĩa là dân đức độ, vua nhân hậu. ý ngoài như vậy nhưng bên trong ẩn một ý phản phong tế nhị và sâu xa. Người Trà Cổ đã đảo lộn trật tự trời - đất, vua - dân. Xem thế đủ thấy việc khắc mấy chữ trên hai bức hoành phi kia là một việc làm dũng cảm, một sự dũng cảm cố ý chứ không vô tình. Trải qua thời gian, đình Trà Cổ vẫn đứng đó như biểu trưng cho sự trường tồn của văn hoá Việt. Ngôi đình đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều văn nghệ sĩ sáng tác, trong đó, nổi bật nhất là ca khúc “Mái đình làng biển” của nhạc sĩ Nguyễn Cường, được nhiều ca sĩ thi giọng hát Sao Mai chọn, thể hiện.

Lễ hội đình Trà Cổ diễn ra đều đặn hàng năm từ 30-5 đến 1-6 âm lịch. Đây chính là dịp dân làng bày tỏ sự thành kính nhớ về tổ tiên. Tục thi “Ông Voi” độc đáo là nét văn hoá xuyên suốt của lễ hội. Con số 12 cai đám được làng chọn, thi tài ứng với 12 vị Tiên công đã có công lập nên làng Trà Cổ ngày xưa. Năm 2005, Lễ hội đình Trà Cổ đã được Sở Văn hoá - Thông tin (nay là Sở VH-TT và DL) chọn giới thiệu tại Ngày hội văn hoá các dân tộc vùng Đông Bắc và đã được các tỉnh bạn đánh giá cao về giá trị, ý nghĩa của nó.