Nâng tầm di tích đền Cửa Ông trong xu thế hội nhập và phát triển

Nhiều năm qua, Di tích đền Cửa Ông đã được đầu tư khá lớn để bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị. Việc quy hoạch di tích, định hướng chương trình, kế hoạch tôn tạo đền Cửa Ông đã và đang thực hiện với trình tự chia ra theo các nhóm dự án, gồm nhóm giải pháp bảo tồn, tôn tạo di sản văn hoá vật thể, nhóm dự án tôn tạo cảnh quan môi trường, nhóm đào tạo nguồn nhân lực, quản lý và thông tin quảng bá, phát huy giá trị di tích, nhóm quy hoạch xây dựng hạ tầng cơ sở, nhóm dự án thực hiện các sản phẩm dịch vụ phục vụ cho các hoạt động du lịch. Đồng thời với các nhóm giải pháp trên, địa phương còn tiếp tục phối hợp với các cơ quan chức năng của Trung ương nghiên cứu sâu hơn về sự hình thành, tồn tại, phát triển của di tích và mối liên hệ với các di tích khác trong, ngoài tỉnh để quy hoạch các tuyến du lịch kết nối chung cả khu vực. Cùng với Công ty tuyển Than Cửa Ông - Vinacomin, tỉnh và thành phố Cẩm Phả đã và đang đầu tư tôn tạo cụm di tích lịch sử cách mạng của công ty. Từ đây nâng cấp khu di tích đền Cửa Ông và di tích của Công ty Tuyển than Cửa Ông lên thành quần thể di tích (trong đó có các di tích đền Cửa Ông và di tích trận địa pháo cao xạ 37 ly đã được công nhận và xếp hạng là di tích cấp Quốc gia).

Trong quá trình triển khai các dự án thành phần, lộ trình thực hiện đã ưu tiên Dự án bảo tồn di tích gốc như: Đền Thượng, đền thờ Khâm sai Tiết chế Hoàng Cần, đền Quan Châu, lăng mộ Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, đền Hạ thờ Tam toà Thánh Mẫu, đền thờ Trung Thiên Long Mẫu. Đây là những di tích đã làm nên giá trị văn hoá quan trọng của đền Cửa Ông.

Khu di tích lịch sử - văn hoá Đền Cửa Ông.

Về cảnh quan, đền Cửa Ông được người xưa chọn xây dựng ở nơi có địa thế sơn thuỷ hữu tình, trên bờ vịnh Bái Tử Long xinh đẹp. Về giá trị lịch sử văn hoá của di tích đền Cửa Ông, có thể kể: Đền Thượng thờ Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng (được nhân dân tôn là “Ông Thánh Cửa Suốt”); hậu cung thờ Hưng Đạo Đại Vương, gia quyến và thuộc tướng của ngài. Phía bên trái là đền thờ Khâm sai Tiết chế Hoàng Cần. Phía bên phải là thờ Quan Châu. Phía sau là lăng mộ Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng. Sự hiển thánh của Hưng Nhượng Đại Vương đã được tạc bia, phong sắc. Ngài là vị thần linh, nổi tiếng linh thiêng, cùng sự hợp linh của Tiết chế Hoàng Cần, Trung Thiên Long Mẫu. Đặc điểm chung nhất là các vị thần, gia tướng được thờ ở đền Cửa Ông là những người có công lao to lớn với dân, với nước trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Đền Hạ thờ Tứ phủ và Tam toà Thánh Mẫu (đó là Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thuỷ), Ngọc Hoàng thượng đế, Nam Tào, Ngũ vị tôn công. Một tín ngưỡng bản địa được thờ nhiều nơi trong cả nước. Đặc biệt là ở di tích còn thờ Trung Thiên Long Mẫu. Chính vì thế, đã tạo cho Di tích đền Cửa Ông thành địa chỉ văn hoá tâm linh, không chỉ riêng đối với nhân dân Quảng Ninh mà còn đối với nhân dân ở cả vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng. Lễ hội đền Cửa Ông cũng là một lễ hội mang đậm màu sắc tín ngưỡng dân gian, truyền thống lịch sử, được người dân trực tiếp tổ chức, tham gia. Đây thực sự là lễ hội của dân, được nhân dân địa phương và các vùng lân cận hưởng ứng đông đảo. Lễ hội đền Cửa Ông không chỉ diễn ra vài ba ngày mà là theo mùa, trong đó Lễ hội mùa xuân từ 30 Tết đến hết tháng 3 âm lịch, Lễ hội mùa thu từ 16-8 đến hết tháng 8 (âm lịch) hằng năm.

Quần thể Di tích đền Cửa Ông đã hình thành hai phân khu chức năng:

- Phân khu thứ nhất gồm Khu bảo tồn di tích gốc, quy mô khoảng 2ha, bao gồm: Đền Thượng thờ Hưng Nhượng Đại Vương và tôn thất nhà Trần, đền thờ Khâm sai Tiết chế Hoàng Cần, đền thờ Quan Châu, Lăng mộ Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng, chùa thờ Phật; đền Hạ thờ Tứ phủ, thờ Tam toà Thánh Mẫu và đền thờ Trung Thiên Long Mẫu. Tại các di tích này, khi đầu tư, tôn tạo các công trình và hạng mục sẽ phải tuân thủ nghiêm những nguyên tắc bảo tồn di tích. Trong quá trình bảo tồn, cần hết sức chú ý đến hệ thống tượng thờ và đồ tế khí; đây là những bảo vật mà ở Quảng Ninh không có di tích nào có. Tượng thờ ở đây được khẳng định có giá trị về nhiều mặt. Giá trị thứ nhất là về nghệ thuật điêu khắc. Các nghệ nhân tài hoa xưa đã sáng tạo ra những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc sống động, có khí chất, thần thái riêng cho mỗi pho tượng, thể hiện đúng bản ngã của mỗi nhân vật được thờ trong đền. Giá trị thứ hai là Di tích đền Cửa Ông hội tụ được tương đối đầy đủ gia thất của Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng và các thuộc tướng tài ba có nhiều công lao trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông xâm lược. Giá trị thứ ba là các tượng thờ đều có niên đại khá sớm và được tạo tác bằng các chất liệu quý hiếm, đến nay còn giữ được gần như nguyên bản. Những giá trị riêng có đó của Di tích đền Cửa Ông giúp cho các nhà khoa học, nhà nghiên cứu về nghệ thuật, lịch sử và văn hoá quan tâm. Đặc biệt với các hiện vật trực quan sinh động, đền Cửa Ông thực sự là một bảo tàng cổ vật, giới thiệu cho du khách hiểu được thân thế sự nghiệp của những hoàng thân, gia tướng của nhà Trần trong quá trình chống quân Nguyên - Mông hung hãn, xâm lược nước ta từ cách nay hơn bảy thế kỷ.

- Phân khu thứ hai là khu vực xây dựng các công trình phát huy giá trị di tích (dự kiến) diện tích rộng trên16ha, bao gồm Quảng trường, tượng đài Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, khuôn viên cây xanh, khu dịch vụ, lưu trú, bãi đỗ xe… Đây là những hạng mục công trình không thể thiếu trong việc phát huy giá trị của di tích. Việc phối hợp với ngành Than trong bảo tồn, tôn tạo cụm Di tích lịch sử, cách mạng của Công ty Tuyển than Cửa Ông là điều đáng lưu tâm triển khai. Tại đây có các di tích đã được xếp hạng di tích cấp Quốc gia. Đó là cầu foóc tích số 1; trận địa pháo cao xạ 37 ly, hầm chỉ huy; tượng đài Ngô Huy Tăng. Các hạng mục di tích này liền kề và có quan hệ mật thiết với Di tích lịch sử đền Cửa Ông, tạo ra không gian văn hoá rộng lớn cho cả quần thể di tích này. Di tích cầu foóc tích số 1 là nơi diễn ra sự kiện cắm cờ đỏ búa liềm để kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1929. Đây là nơi ghi dấu sự ra đời của tổ chức Đảng trong thời kỳ 1928-1929 và phong trào “vô sản hoá” ở Vùng mỏ. Tượng đài Ngô Huy Tăng, người công nhân đầu tiên ở Vùng mỏ trở thành đảng viên cộng sản (6-1929). Ông cũng là người đã treo cờ Đảng tại đây để kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga. Di tích hầm chỉ huy và trận địa pháo cao xạ 37 ly lưu dấu tự vệ công nhân mỏ bắn hạ máy bay phản lực của Mỹ. Riêng hầm chỉ huy liền kề với đền Hạ được xây dựng trên một quả đồi cao khoảng 35m so với mực nước biển. Chu vi đồi khoảng 1.000m. Toàn bộ hệ thống hầm gồm có ba cửa chính và xây dựng theo hình chữ Y, một cửa gần đối diện với cổng đền Cửa Ông. Đây là di tích có giá trị tiêu biểu ghi dấu những chiến công oanh liệt của tự vệ nhà sàng Cửa Ông trong hai cuộc chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ. Đơn vị tự vệ trực chiến tại trận địa này từng được Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Các di tích thể hiện rõ sự kế thừa, tiếp nối nhau phát huy truyền thống yêu nước một cách liên tục theo chiều dài lịch sử của đất nước qua nhiều năm tháng…

Những người quan tâm đến di tích đã có một số đề xuất, với ý tưởng tốt, nhằm làm phong phú thêm di tích: Một là cần sớm hợp nhất cụm di tích lịch sử cách mạng Công ty Tuyển than Cửa Ông với Di tích đền Cửa Ông, tạo thành “Khu di tích văn hoá - lịch sử - cách mạng Cửa Ông”. Hai là Tượng Hưng Nhượng Đại Vương hiện tại nên di dời lên quả đồi số 1, hướng nhìn của tượng cùng hướng với đền Thượng thờ Hưng Nhượng Đại Vương, là nhìn ra biển, nơi sinh thời ông từng trấn giữ. Sân tượng đài này làm sân lễ hội thường niên. Ba là lập hồ sơ khoa học về “Khu di tích văn hoá - lịch sử - cách mạng Cửa Ông” trình Nhà nước xem xét, quyết định xếp hạng là di tích Quốc gia ở cấp độ cao hơn…

Với những giá trị tiêu biểu, Di tích văn hoá, lịch sử, cách mạng Cửa Ông, nếu được tôn vinh là Di tích Quốc gia đặc biệt, sẽ làm cho hệ thống các di tích Quốc gia đặc biệt ở Quảng Ninh hoàn hảo hơn. Bởi trong giai đoạn hiện nay, đất nước ta đang dồn sức thực hiện “Chiến lược phát triển kinh tế biển”. Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng và việc trấn giữ Cửa Suốt của ông từ cách nay hơn bảy trăm năm, có nhiều bài học vẫn còn nguyên giá trị. Điều hệ trọng nữa là quần thể di tích đền Cửa Ông nằm ngay gần Vịnh Hạ Long, Di sản thế giới - Kỳ quan thiên nhiên mới của thế giới và bên cạnh huyện đảo Vân Đồn đang chuyển mạnh để trở thành khu kinh tế tổng hợp, dịch vụ, du lịch, nghỉ dưỡng chất lượng cao. Quần thể di tích Cửa Ông cần được quan tâm tôn tạo, nâng tầm để nó tương xứng với vị thế là trung tâm của hai trọng điểm du lịch của tỉnh Quảng Ninh.

Hà Văn Phàn (CTV)