Nhớ những ngày Cách mạng Tháng Tám 1945 ở Hòn Gai

Đại tá hải quân Phùng Ngọc Hùng vốn là người Hòn Gai gốc, là nhân chứng sống về Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở thị xã Hòn Gai. Năm nay đã qua tuổi “bát thập” nhưng ký ức về những ngày Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Hòn Gai ông vẫn nhớ rành mạch.

Đại tá Hùng chậm rãi kể: Nhà tôi ở cạnh rạp chiếu bóng Casino, sau này là rạp chiếu phim Bạch Đằng. Năm 1945, tôi mới 14 tuổi, đang học Trường L’ecole de Hongay ở phố Dốc Học. Hòn Gai ngày ấy nằm dưới quyền cai trị của thực dân Pháp. Nhật đảo chính hất cẳng Pháp vào ngày 9-3-1945. Hòn Gai vẫn chịu sự kiểm soát của nước ngoài. Cũng là “máu đỏ da vàng”, nhưng đã là phát xít Nhật thì mức độ dã man cũng chẳng kém thực dân Pháp trong việc đàn áp dân mình. Vụ đói năm 1945 là một ký ức đau thương của dân tộc ta. Sáng sáng, Hòn Gai vẫn vang lên tiếng lộc cộc của chiếc xe bò chở xác người chết đói mang đi vùi lấp ở khu Giếng Đồn chân đồi Bệnh viện cao.

“Đói làm liều”, có người ăn cắp thóc của lính Nhật cho ngựa ăn. Chúng bắt được mang ra chợ đánh công khai để làm gương. Chúng dùng võ judo Nhật quật những người bị khép tội ăn cắp, lăn lộn trên nền chợ. Dân Hòn Gai thương đồng bào mình mà chẳng biết làm thế nào. Chúng tôi đi học về qua, chỉ biết nhìn mà ứa nước mắt. Bị Hồng quân Liên Xô đánh bại, phát xít Nhật phải hạ súng đầu hàng. Giữa tháng 8-1945, chúng bỏ trốn khỏi Cẩm Phả, rồi sau đó là Hòn Gai tự nhiên sạch bóng quân Nhật.

Những ngày này ở Hòn Gai, nhân dân đã nói nhiều về Việt Minh, về chiến khu và về cách mạng. Ông Trịnh Tam Tỉnh đã được Trung ương cử về gây dựng phong trào, lập các nhóm Việt Minh ở các khu phố Ba Đèo, Lán Đạo, sau Nhà máy chính (cơ khí) là “đất” của Việt Minh. Nhiều công nhân Nhà máy chính đã là Việt Minh. Nhiều thầy ký, thầy cai đã được Việt Minh giác ngộ. Lợi dụng lúc quân Nhật bỏ chạy, lực lượng thân Nhật ngày trước tuyên bố thành lập chính quyền lâm thời ở Hòn Gai do Bang tá Bùi Mạnh Nhu làm Thị trưởng, bác sĩ Nhữ Thế Bảo làm Phó Thị trưởng, thầu khoán Phan Đức Tế nắm Bảo an binh, còn võ sĩ quyền anh Trịnh Ninh nắm tự vệ, thanh niên...

Vào các ngày 16 và 17-8-1945, lực lượng quần chúng cách mạng gồm công nhân, thanh, thiếu niên đã được Việt Minh bí mật vận động đi cướp chính quyền ở Hòn Gai. Một bộ phận đi cướp trại Bảo an binh (nguyên là Hội quán Hoa Kiều, nay một phần trụ sở Hội Văn học nghệ thuật Quảng Ninh). Lực lượng bảo an binh đã bỏ trốn, chỉ còn cái trại rỗng. Bộ phận thứ hai đi bắt tụi chủ nhất, chủ nhì người Pháp ở Văn phòng SFCT (Công ty Pháp mỏ than Bắc Kỳ của người Pháp). Những ông chủ Pháp đã bỏ chạy từ bao giờ.

Ngày ấy đi cướp chính quyền, nhưng lực lượng Việt Minh không có súng, chỉ có mã tấu, kiếm, cuốc, xẻng hay chai đựng vôi bột lẫn mảnh sành nhỏ, khi ném, chai vỡ, mảnh sành cùng vôi bột bắn tung, gây vết thương. Tôi cũng hai tay hai chai vôi bột mảnh sành, theo các anh lớn đi cướp trại Bảo an binh. Một cuộc giành chính quyền mà không một tiếng súng, không có đổ máu.

Lực lượng Việt Minh ở Hòn Gai ngày ấy chưa đủ mạnh. Bọn Việt Cách núp bóng quân Tàu - Tưởng cũng ra tranh quyền kiểm soát thị xã. Hai phe Việt Minh và Việt Cách thoả thuận tổ chức một cuộc mít tinh tại sân vận động Hongay vào ngày 28-8-1945. Phe nào được nhân dân ủng hộ bằng cách giơ tay nhiều hơn thì thắng cuộc, được lập chính quyền. Chính quyền lâm thời của Bang tá Bùi Mạnh Nhu chỉ là bù nhìn. Việt Minh đã vận động được đa số thành viên của chính quyền này ủng hộ.

Chiều ngày 25-8-1945, một Chi đội của Phân đội Ký Con từ Hải Phòng đã về đến Hòn Gai làm hậu thuẫn cho lực lượng cách mạng do Việt Minh nắm. Chi đội này do anh Chất làm Chi đội trưởng (sau này hy sinh tại Hải Phòng) và anh Đoàn Phùng (sau này là Chính uỷ Bộ Tư lệnh bảo vệ thủ đô) làm chính trị viên.

Sáng 28-8-1945, người dân thị xã Hòn Gai đổ về sân vận động. Rất nhiều cờ đỏ sao vàng đã được quần chúng mang đi. Ở cuộc mít tinh này đã kéo hai lá cờ: Cờ đỏ sao vàng của Việt Minh và cờ ba vạch của Việt Cách. Cả hai phe đều cử người lên diễn thuyết. Tôi còn nhớ rõ anh Chất còn hát vang bài ca “quốc kêu” mà lời ca có câu “... Liều mình thề cứu non sông, máu đào tô thắm non sông”. Còn phe Việt Cách do tên Vui lên diễn thuyết và cũng hát bài “Diệt giặc lùn”. Khi biểu quyết thì rừng cánh tay giơ lên ủng hộ Việt Minh và hô vang khẩu hiệu “Hoan hô Việt Minh! Ủng hộ Việt Minh!”. Thế là chính quyền lãnh đạo Hòn Gai thuộc về Việt Minh. Quần chúng đổ ra các phố giơ cao cờ đỏ sao vàng hô vang “Ủng hộ Việt Minh”.

Cách mạng Tháng Tám thành công ở Hòn Gai như thế là do quần chúng nhân dân tay không cướp chính quyền, dưới sự lãnh đạo của Việt Minh. Ngay trong ngày hôm ấy, chính quyền Cách mạng lâm thời ở Hòn Gai được thành lập với Chủ tịch là ông Lê Công Thăng và Phó Chủ tịch là ông Trịnh Tam Tỉnh, đảng viên cộng sản, phụ trách Ty Liêm phóng (an ninh). Việt Minh tổ chức chào mừng thắng lợi của chính quyền tại khu vực sân Cây Tháp (phường Bạch Đằng bây giờ).

Nguyễn Gia Phong (TP Hạ Long)
(Ghi theo lời kể của Đại tá Phùng Ngọc Hùng)