Tất cả chuyên mục
Chủ Nhật, 28/04/2024 19:23 (GMT +7)
Nỗi niềm nghề điêu khắc than...
Thứ 2, 09/04/2018 | 07:48:33 [GMT +7] A A
Điêu khắc than đá mỹ nghệ – nghề chỉ riêng có của Quảng Ninh đã được trao truyền qua nhiều thế hệ từ cuối thế kỉ XIX đến nay. Qua bàn tay của người thợ, than đã biết cất lên tiếng nói, vẻ đẹp, trở thành sản phẩm du lịch độc đáo của Vùng mỏ. Thế nhưng, thật đáng tiếc, nghề này đang dần mai một. Đó cũng là trăn trở của những người cuối cùng đang làm nghề này trên địa bàn tỉnh…
Cha truyền con nối
Hằng ngày, trong căn nhà nhỏ dưới chân núi Hạm ở tổ 3, khu 8, phường Hồng Hà (TP Hạ Long) vẫn vang lên tiếng đục đẽo, tiếng cưa, mài than đều đều. Đó là ngôi nhà của vợ chồng anh Nguyễn Tuấn Quyết và chị Nguyễn Thị Thanh Bình – những người thợ điêu khắc than đá thâm niên gần 20 năm. Những hòn than xù xì, đen nhánh, đủ kích cỡ được người thợ ở đây lựa chọn, cưa, đục, tạo hình, mài, đánh ráp, đánh bóng để tạo ra những sản phẩm mỹ nghệ với nhiều kiểu dáng khác nhau.
Sau khi lựa chọn than, đôi bàn tay khéo léo của chị Bình thoăn thoắt cưa, mài than. Chị Bình chia sẻ: “Lấy chồng gần 20 năm là cũng chừng ấy năm tôi theo nghề của gia đình chồng. Vợ chồng tôi là thế hệ thứ 3 đang duy trì nghề truyền thống của gia đình".
Ông nội anh Quyết - cụ Nguyễn Đức Thuận vốn là một trong những thợ nguội lành nghề của Nhà máy Cơ khí Cẩm Phả. Nhờ khéo tay, cụ đã được chủ mỏ người Pháp trưng dụng làm thợ điêu khắc than đá. Sản phẩm do cụ làm ra được chủ mỏ đưa về Pháp triển lãm. Bố đẻ anh Quyết là nhà điêu khắc Nguyễn Tuấn Lợi - người đã từng được giao phụ trách kỹ thuật nhiều năm tại Công ty Mỹ thuật - Mỹ nghệ Quảng Ninh và có nhiều tác phẩm than đá được tỉnh Quảng Ninh dùng làm quà tặng cho các quan khách trong nước và quốc tế, như tượng lãnh tụ Hồ Chí Minh, Lênin, Mao Trạch Đông, tranh than đá Vịnh Hạ Long...
Xưởng sản xuất của gia đình anh chị Quyết - Bình rộng chừng 30m2 vừa làm kho chứa nguyên liệu, vừa đặt dụng cụ, máy móc làm nghề. "Trước đây, thời ông nội và bố tôi, các sản phẩm về cơ bản là đều làm bằng tay. Bây giờ, bên cạnh làm thủ công thì cũng đã có sự hỗ trợ một phần của các loại máy móc" - anh Quyết cho biết.
Tạo ra những tác phẩm than đá mỹ nghệ là cả một quá trình sáng tạo, tỉ mỉ, khéo léo của đôi bàn tay để những hòn than đen nhánh không chỉ có hình dạng mới mà còn được người thợ thổi hồn vào. Đối với những nghệ nhân điêu khắc than như anh Quyết, nỗ lực của họ là để than biết cất lên tiếng nói của mình, đẹp với vẻ đẹp rất riêng của mình và vun đắp thêm niềm tự hào của những người Vùng mỏ Quảng Ninh.
Tiếp xúc với nghề điêu khắc than đá từ ngày thơ ấu, thấu hiểu vẻ đẹp rất riêng của nguyên liệu được coi là vàng đen của Tổ quốc, hiện vợ chồng anh Quyết tiếp tục duy trì với 32 mẫu mã sản phẩm than đá mỹ nghệ, như: Thuyền buồm, hòn Trống - Mái, lọ hoa, các con thú bằng than... Đặc biệt là Vịnh Hạ Long trên than đá - bức tranh trở thành thương hiệu riêng của gia đình. Đây cũng là tác phẩm của anh Quyết đã được công nhận là sản phẩm Tinh hoa làng nghề Việt Nam năm 2008.
Thổi hồn vào chất liệu quê hương
Sinh ra và lớn lên ở Vùng mỏ Cẩm Phả, 15 tuổi, ông Lê Quang Ninh (phường Cẩm Thủy) đã từng đục, khắc được sập gụ, tủ chè. Sau khi rời quân ngũ, năm 1997, ông đã chọn chất liệu than đá để chế tác ra nhiều sản phẩm mỹ nghệ. Hiện góc nhỏ 6m2 trên gác ngôi nhà vợ chồng ông đang ở được trưng dụng làm nơi chứa nguyên liệu và làm việc. Ông Ninh cho biết: "Than đá cứng, giòn nên việc tạo hình, chạm khắc những chi tiết sản phẩm đều thao tác bằng tay trần và thường công đoạn quan trọng này tôi làm vào buổi tối để đạt sự tập trung cao nhất".
Cũng theo chia sẻ của nghệ nhân này, than đá là một chất liệu đặc biệt. Than nguyên liệu để chế tác than đá mỹ nghệ hiện chỉ có thể lấy được ở 2 mỏ, đó là mỏ Cọc Sáu và mỏ Đèo Nai (Cẩm Phả). Bởi chỉ có ở 2 mỏ này, than mới đủ độ rắn, bóng và có ánh kim rất đẹp, những người làm nghề gọi nôm na là "than nạc".
"Kiếm được hòn than ưng ý để làm cũng gian nan lắm. Có những đợt mỏ không khai thác vào vỉa, phải chờ mấy tháng mới có, nhất là cần những khối than lớn hàng tấn thì càng khó...", ông Ninh nói.
Ông Lê Quang Ninh (Cẩm Phả) bên cạnh sản phẩm điêu khắc mặt trống đồng trên than đá nguyên khối trọng lượng hơn 1 tấn |
Nếu như bức tranh Vịnh Hạ Long bằng than đá là tác phẩm đặc trưng của gia đình anh Quyết – Bình thì mặt trống đồng Việt Nam bằng than đá lại là thế mạnh số 1 của ông Lê Quang Ninh. Từ những sản phẩm đầu tiên năm 2009, đến nay, xưởng sản xuất này đã có hàng trăm sản phẩm ra thị trường. "Hiện chúng tôi chủ yếu chế tác sản phẩm trống đồng bằng than đá. Thật mừng vì lúc bắt tay vào làm tác phẩm này đã được nhà sử học Lê Văn Lan tư vấn để có những sản phẩm vừa có giá trị thẩm mỹ, vừa có ý nghĩa văn hóa và tôn vinh được chất liệu quê hương mình" - ông Ninh cho biết.
Nói rồi ông giới thiệu với chúng tôi tác phẩm mặt trống đồng trên khối than nặng 1,5 tấn vừa được ông hoàn thiện chuẩn bị giao cho Công ty Cổ phần Đầu tư Phát triển 324. Đường kính mặt trống 1,05 m với những họa tiết chim, thú biểu trưng cho vòng luân hồi âm - dương vô cùng sinh động, tinh tế.
Tỉ mẩn chỉnh sửa lại những chi tiết cuối cùng của tác phẩm mặt trống đồng, ông Ninh chia sẻ: "Tôi cùng với 1 thợ phụ nữa đã phải làm liên tục trong 15 ngày. Khó nhất là lúc khắc những chi tiết nhỏ, mảnh như râu con chim, con thú, chỉ cần không tập trung, lệch mũi dao một chút là hỏng. Xong mặt trống này, tới đây chúng tôi tiếp tục làm thêm 1 mặt trống nữa tương tự như thế".
Nguy cơ thất truyền
Nghề chế tác than đá ở Quảng Ninh có từ cuối thế kỷ XIX. Điêu khắc than đá xuất phát từ những người thợ mỏ dưới thời Pháp thuộc. Ban đầu, những người thợ mỏ khéo tay đã mang những hòn than trong hầm lò về tự mày mò điêu khắc giải trí rồi dần dần điêu khắc than đá trở thành một nghề thủ công mỹ nghệ độc đáo của Vùng mỏ Quảng Ninh. Chất liệu than đá đã ghi dấu ấn sáng tạo của nhiều nghệ sĩ điêu khắc như Tâm Nhâm, Tuấn Lợi, Văn Vượng... Thậm chí nghệ sĩ Tâm Nhâm còn được ghi vào sách kỉ lục Guiness là người có nhiều tượng danh họa Pablo Picasso bằng than đá nhất.
Tìm hiểu thêm về lịch sử phát triển của nghề, được biết, những năm 90 của thế kỷ trước, nghề điêu khắc than đá ở Quảng Ninh từng phát triển rất mạnh, hình thành những xóm làm nghề ở khu vực phường Hồng Hải và hàng loạt cửa hàng trưng bày sản phẩm ở phố Lê Thánh Tông (TP Hạ Long). Sau khi công ty Mỹ nghệ - Mỹ thuật Quảng Ninh và Hợp tác xã Hồng Gai giải thể, những người thợ giỏi tản mát ra làm xưởng riêng, đến nay nhiều hộ không trụ được với nghề, chuyển nghề khác mưu sinh.
Hộ gia đình anh Nguyễn Tuấn Quyết (Hạ Long) và ông Lê Quang Ninh (Cẩm Phả) là những hộ cuối cùng trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh hiện vẫn duy trì nghề điêu khắc than đá mỹ nghệ.
Với mong muốn duy trì nghề, mở rộng quy mô sản xuất và sống được bằng nghề, có lẽ hiện là bài toán khó đối với những người cuối cùng làm nghề điêu khắc than đá mỹ nghệ hiện nay.
Chia sẻ với chúng tôi, chị Nguyễn Thị Thanh Bình buồn bã cho biết: "Xưởng của gia đình tôi hiện có 5 lao động với mức lương từ 5-6 triệu đồng/tháng đã bao ăn, ở, họ chủ yếu là người Thái Bình, Ninh Bình. Sau Tết, lao động về quê và hiện vẫn chưa quay trở lại xưởng để làm việc và có khả năng họ sẽ bỏ nghề. Còn lao động học việc khi đến đây cũng sẽ được lo ăn, ở và được hỗ trợ 2 triệu đồng/tháng thế nhưng cũng chẳng có ai muốn học. Riêng lao động Quảng Ninh thì hầu như không ai muốn theo nghề này bởi nó cực quá, bẩn quá, thu nhập lại không cao như các ngành nghề khác. Hai cô con gái của gia đình tôi cũng không có ý định sẽ theo nghề của bố mẹ".
“Gia đình chúng tôi làm nghề điêu khắc than là đời thứ 3, nếu giờ không có người nối nghiệp chắc nghề cũng chỉ duy trì được khoảng chục năm nữa! Chúng tôi chỉ mong sao tỉnh có sự quan tâm hơn, hỗ trợ về vốn, về nguyên liệu và thị trường để những người làm nghề như chúng tôi yên tâm sản xuất. Chúng tôi cũng luôn sẵn sàng truyền nghề cho những người thực sự có năng khiếu và tâm huyết để nghề truyền thống, riêng có này của Quảng Ninh không bị mất đi. Bởi phải những ai coi nghề là nghiệp, phải đam mê với nó mới theo nghề và giữ nghề được" - chị Bình chia sẻ.
Phương Thúy – Hùng Sơn
Liên kết website
Ý kiến ()