Phục dựng làng thuỷ cư cổ trên Vịnh Hạ Long: Ý tưởng có thành hiện thực?

Trên khu vực Vịnh Hạ Long đã từng tồn tại những làng thuỷ cư truyền thống với những sinh hoạt văn hoá dân gian độc đáo của ngư dân. Nhưng mấy chục năm trở lại đây, do thay đổi về cơ cấu kinh tế nên cùng với đó thì đời sống văn hoá tinh thần của người dân nơi đây cũng thay đổi theo. Đây là quy luật thông thường ở nhiều làng xã truyền thống của Việt Nam.

Nhưng làng chài ở đây có điểm khác biệt là nó nằm giữa vùng Vịnh Hạ Long xinh đẹp - di sản thế giới đã từng 2 lần được UNESCO công nhận là di sản thế giới. Bởi vậy, sẽ thật đáng tiếc nếu cứ để làng chài truyền thống với nhiều giá trị văn hoá độc đáo này rơi dần vào quên lãng. Nhìn ra điều ấy, Sở Văn hoá - Thông tin (nay là Sở Văn hoá - Thể thao và Du lịch) đã đề xuất ý tưởng phục dựng một làng chài thuỷ cư truyền thống trên Vịnh Hạ Long. Làm được như thế sẽ là “mũi tên trúng hai đích”: Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá cổ đồng thời tạo ra một sản phẩm văn hoá phục vụ du lịch. Cách làm du lịch gắn với nền tảng văn hoá cổ như thế này đã được nhiều nước trên thế giới áp dụng thành công, trong đó có nước bạn láng giềng Trung Quốc. Nhưng với Quảng Ninh có lẽ đây chỉ là một giấc mộng đẹp khi mà việc thực hiện nó là điều quá xa vời?

Làng chài Cửa Vạn những năm gần đây vẫn không có gì thay đổi.

Để lý giải cặn kẽ cho câu hỏi trên xin ngược lại thời điểm năm 2007 khi mà ý tưởng táo bạo về phục dựng làng chài cổ trên Vịnh được đưa ra. Ý tưởng này đã nhận được nhiều ý kiến đồng thuận nhưng để thực hiện nó thì phần việc đã được chia ra, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch triển khai phần văn hoá phi vật thể còn Ban Quản lý Vịnh Hạ Long thì thực hiện phần văn hoá vật thể. Từ đó đến nay, việc phục dựng, bảo tồn các sinh hoạt văn hoá dân gian của ngư dân làng chài Cửa Vạn trên Vịnh Hạ Long đã làm xong, từ các hình thức hát giao duyên, hát đám cưới, các phong tục tập quán, kinh nghiệm lao động sản xuất, chữa bệnh dân gian, văn hoá ẩm thực cho đến lễ hội truyền thống... Như vậy có nghĩa là toàn bộ phần “hồn” của một làng chài thuỷ cư truyền thống trên Vịnh Hạ Long đã “hồi sinh” trở lại. 

Nhưng ngược lại thì phần “xác”, cơ sở hạ tầng của một làng chài thuỷ cư cổ vẫn... mới như hôm nay. Ban Quản lý Vịnh Hạ Long đã không xúc tiến công việc này, thậm chí việc lập dự án cũng bị “treo” từ đó đến giờ dù quy mô dự án theo ước tính có thể lên tới hàng chục tỷ đồng, gấp hàng chục lần so với dự án dành cho phần văn hoá phi vật thể. Thạc sĩ văn hoá Cao Đức Bình, người trực tiếp thực hiện phần việc của Sở Văn hoá -Thể thao và Du lịch nói trên thừa nhận: “Muốn bảo tồn và phát huy tốt thì các giá trị văn hoá này phải đi theo hướng phục vụ du lịch. Nhưng việc làm của chúng tôi mới dừng ở mức sưu tầm, phục dựng để bảo tồn và đề ra những khuynh hướng phát huy. Còn việc phát huy thực sự thì chưa làm được, gồm đóng các con thuyền truyền thống, phương tiện đánh bắt, đào tạo các lớp lang hát giao duyên...”.

Rõ ràng, với việc cơ sở hạ tầng của làng chài truyền thống không đi liền với phục dựng các giá trị văn hoá tinh thần nên việc phát huy giá trị cũng bị... hẫng theo. Hiện nay, việc phát huy các sinh hoạt văn hoá dân gian của làng chài Cửa Vạn mới thực hiện được một phần. Nhóm hát giao duyên gồm các thành viên là con em người dân làng chài Cửa Vạn hiện nay thi thoảng vẫn đi hát ở các lễ hội truyền thống, hát khi có yêu cầu của các tour du lịch... Nhưng nguy cơ rơi rớt đã bắt đầu hiện hữu khi mà việc biểu diễn của các nghệ nhân trẻ này gần như hoàn toàn bị động, nếu nơi nào có yêu cầu biểu diễn thì họ mới đi, không thì lại nghỉ. Ông Bình cho biết: “Lúc phục dựng, các em tham gia lớp hát giao duyên có trên 20 người nhưng sau cứ rơi rớt dần đi chỉ còn khoảng chục người, thậm chí năm 2009 khi huy động các em đến biểu diễn tại lễ hội đình Giang Võng chỉ còn được 6-7 người...”. Còn lễ hội đình Giang Võng thì từ khi phục dựng năm 2009 đến nay đã thêm 2 lần tưng bừng mở hội, tiến trình lễ hội chuẩn xác hơn dù để “sống” tốt thì còn nhiều điều đáng bàn mà chúng tôi xin đề cập đến ở một bài viết khác.

Trở lại với việc phục dựng một làng chài thuỷ cư truyền thống trên Vịnh Hạ Long để làm du lịch, nếu nhìn nhận thực tế sẽ thấy có lẽ chúng ta chưa hội đủ các điều kiện. Bởi lẽ, du lịch của Hạ Long hiện chủ yếu mới tập trung khai thác về thắng cảnh, thứ vốn được thiên nhiên ưu đãi cho Quảng Ninh chứ chưa khai thác về chiều sâu các giá trị văn hoá. Nhưng ngược lại, khi đặt ra câu hỏi, liệu làng chài thuỷ cư có sống được chỉ nhờ du lịch cũng có những quan điểm rất mới. Ông Bình nhìn nhận: “Vì mình không làm, chưa dám làm thôi. Nhà nước chưa dám đầu tư nhưng nếu “thả” cho doanh nghiệp tôi chắc là họ sẽ làm được ngay mà như ở Vung Viêng thì họ đã bắt đầu làm rồi đấy...”. Tất nhiên, để làm được điều đó với làng chài Cửa Vạn cần có thời gian, cần một tư duy mới, sự đầu tư mạnh tay và một tầm nhìn chiến lược hơn nữa.