Yên Tử và khát vọng tôn vinh di sản thế giới

Quảng Ninh không chỉ có Vịnh Hạ Long 2 lần được UNESCO vinh danh là Di sản thiên nhiên thế giới, mà còn có những giá trị văn hoá nổi trội gắn với vai trò của vương triều Trần - triều đại nổi danh bậc nhất trong sử Việt. Các dấu tích đó vẫn còn hiện hữu cho đến ngày nay tại Đông Triều - quê gốc của nhà Trần, nơi Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập niết bàn; tại Uông Bí - nơi vua Trần Nhân Tông rời bỏ ngai vàng về Yên Tử tu hành và tại Quảng Yên - nơi ngài khi còn trên ngôi vua đã 2 lần lãnh đạo quân dân nhà Trần đánh tan quân Nguyên Mông, đế quốc hùng mạnh nhất thế giới lúc bấy giờ...

Tôn vinh các giá trị văn hoá ấy ở tầm thế giới là khát vọng của Quảng Ninh. Và cơ hội hiện thực hoá mục tiêu đó sẽ là trong tầm tay nếu chúng ta thực sự có quyết tâm...

Tháp Tổ (Khu di tích Yên Tử, TP Uông Bí), nằm trong Quần thể di sản Yên Tử đang được lập hồ sơ đề cử Di sản thế giới.

Đường lớn đã mở

Sau rất nhiều cố gắng của Quảng Ninh, cơ hội cho việc đề cử Di sản văn hoá thế giới đối với Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử đến nay đã mở ra với những tín hiệu lạc quan. Đánh giá về những tiềm năng đề cử Di sản thế giới của Yên Tử, GS Hea Un Rii - chuyên gia Hội đồng quốc tế về di tích - di chỉ (ICOMOS) đã nhận định: Khu vực Yên Tử rất quan trọng đối với tôn giáo, hành hương và những khu vực linh thiêng ở Việt Nam, vì đây là nơi hình thành, ra đời và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm rồi lan toả tới khắp các vùng, miền. Phật phái Trúc Lâm ở khu vực này khá khác biệt so với phật giáo nguyên thuỷ đang chiếm ưu thế ở khu vực Đông Nam Á. Phật giáo nơi đây được bắt nguồn từ Trung Hoa và phát triển theo hướng của Phật giáo Đại thừa. Cấu trúc không gian đền thờ Phật giáo cũng hoàn toàn khác với cấu trúc không gian của những ngôi đền ở Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Thậm chí, cách bố trí tượng Phật cũng rất khác biệt...

Đánh giá của chuyên gia ICOMOS mở ra chặng đường mới cho di sản đề cử cũng là khẳng định một quá trình nỗ lực, quyết tâm của Quảng Ninh. Mất 2 năm trời, kể từ khi Quảng Ninh khởi động cho việc lập hồ sơ đề cử Di sản thế giới, đến cuối tháng 9-2014, website của Trung tâm Di sản thế giới UNESCO mới đăng tải hồ sơ Yên Tử vào danh mục dự kiến xây dựng hồ sơ Di sản thế giới - cơ sở chính thức để có thể lập hồ sơ đề cử cho di sản. Có “giấy thông hành” rồi, việc tiếp theo đó là lựa chọn tiêu chí phù hợp để lập hồ sơ di sản theo các tiêu chí của UNESCO. Ai cũng biết, Quần thể di sản Yên Tử vốn gắn liền với dấu ấn của triều đại nhà Trần trong lịch sử cả về những chiến tích chống giặc ngoại xâm, xây dựng đất nước cũng như phát triển văn hoá, phật giáo. Tuy nhiên, các dấu tích còn lại đến ngày nay lại trải rộng trên địa bàn 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương với 62 điểm di tích - danh thắng thuộc 5 khu di tích (KDT): KDT Yên Tử, KDT nhà Trần tại Đông Triều, KDT Bạch Đằng (tỉnh Quảng Ninh), KDT Tây Yên Tử (tỉnh Bắc Giang) và Quần thể di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc - Thanh Mai (tỉnh Hải Dương).

Chính vì vậy, Quảng Ninh đã tranh thủ ý kiến tư vấn của nhiều chuyên gia trong nước và quốc tế, đồng thời phối hợp tổ chức 2 cuộc hội thảo lớn nhằm nhận diện các giá trị nổi bật toàn cầu của Quần thể di sản đề cử. Đưa ra 5 tiêu chí (II, III, V, VI và VII) để xem xét, lựa chọn nhưng các nhà khoa học hiện có 2 quan điểm khác nhau về việc này. Ông Paul Dingwall, chuyên gia IUCN và nhóm đồng nghiệp cùng một số nhà khoa học của Việt Nam nghiêng về việc lựa chọn tiêu chí V, VI. Chứng minh cho tiêu chí V, ông nhận định: Yên Tử đã được các nhà sư lựa chọn để tu hành, vì có phong thuỷ tốt, cảnh quan hữu tình, họ cũng đã sáng lập ra một thiền phái phật giáo ở nơi đây. Còn lựa chọn tiêu chí VI (bổ sung cho tiêu chí V) vì Yên Tử thể hiện được nét đặc sắc của tín ngưỡng, tôn giáo, đạo Phật. Quan trọng nhất là câu chuyện có liên quan đến Thiền phái Trúc Lâm, đến phật giáo của người Việt...

Có lựa chọn khác, GS Hea Un Rii cho rằng tiêu chí II và III có thể phù hợp với di sản. Với tiêu chí II, các nhà khoa học khẳng định những di tích trên mặt đất và khai quật được trong lòng đất tại Quần thể di sản Yên Tử là minh chứng đặc sắc về quá trình giao lưu văn hoá lâu dài, là nơi tiếp nhận nhiều ảnh hưởng văn hoá từ bên ngoài, nhiều học thuyết, tư tưởng có giá trị toàn cầu của văn minh nhân loại, đặc biệt Phật giáo, thuyết phong thuỷ. Kết quả đó được biểu đạt trong tạo dựng cảnh quan, quy hoạch, trong nghệ thuật kiến trúc, trang trí với diễn biến văn hoá đa dạng qua các thời kỳ lịch sử.

Còn tiêu chí III được minh chứng với hệ thống di tích dày đặc của quần thể di sản, bao gồm hàng chục ngôi chùa, hàng trăm am tháp, hàng ngàn di vật cổ quý hiếm, đặc biệt là những bản kinh văn và các bản sách quý hiếm, chứa đựng những giá trị tinh thần, tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm và nền văn hoá huy hoàng, rực rỡ thời Đại Việt giữa một vùng đồi núi trập trùng. Những giá trị đó luôn đồng hành cùng sự phát triển của lịch sử dân tộc Việt, được các thế hệ nối tiếp kế thừa ngày một phát triển và truyền bá đến nhiều quốc gia trên thế giới.

Mặc dù lựa chọn khác nhau nhưng các ý kiến thống nhất loại bỏ tiêu chí VII (tiêu chí về tự nhiên) và đề cử Yên Tử là di sản văn hoá. GS Hea Un Rii thẳng thắn nhận định: Cảnh quan đẹp như vậy có thể tìm thấy được ở bất kỳ quốc gia khác, đặc biệt khi quan sát từ trên cao xuống các sườn đồi...

GS Hea Un Rii (ngoài cùng bên trái), chuyên gia ICOMOS trong chuyến thực địa tại Yên Tử, tháng 8-2015. Ảnh: Nguyễn Trung Hà (CTV)

Thách thức di sản liên vùng

Di sản thế giới liên vùng, liên quốc gia với thế giới có lẽ đã hiếm, với Việt Nam còn hiếm hơn. Tiên phong trong việc đề cử di sản, Quảng Ninh cũng đã tích cực phối hợp với 2 tỉnh Bắc Giang, Hải Dương để tiếp tục đồng hành ở những chặng đường tiếp theo. Xác định ý nghĩa to lớn trong việc tôn vinh di sản cũng như tạo động lực, nguồn lực rất lớn cho phát triển, Bắc Giang từng khẳng định “quyết tâm sát cánh cùng Quảng Ninh...”. Hải Dương vượt qua những do dự ban đầu, giờ đây cũng đã vào cuộc trong việc lập hồ sơ di sản. Dù vậy, chặng đường tiếp theo còn rất nhiều gian nan, thử thách ý chí, quyết tâm của các tỉnh thành viên.

Bên cạnh đó, việc đề cử Quần thể di sản Yên Tử với số lượng di tích lớn trong một không gian trải dài cả 3 tỉnh quả là... phiêu lưu, ngay cả trong đánh giá của các chuyên gia quốc tế. Thêm nữa, hệ thống di tích kể trên, trải qua thời gian có không ít di tích đã được tu bổ, tôn tạo khiến chuyên gia quốc tế bày tỏ sự quan ngại về tính xác thực của di sản đề cử. Gợi ý hướng giải quyết cho vấn đề này, GS Hea Un Rii cho rằng, chúng ta có thể lựa chọn các điểm di tích đại diện về kiến trúc, công trình phật giáo, đền, miếu để đề cử. Việc chọn các điểm di tích nên theo hướng mỗi điểm di tích sẽ góp phần vào giá trị nổi bật toàn cầu một cách riêng biệt, không lặp đi lặp lại và có tính xác thực.

Những khuyến cáo của chuyên gia ICOMOS về tính xác thực của di sản cũng cho thấy Quảng Ninh và các tỉnh thành viên cần xem xét một cách nghiêm túc khi tiếp tục theo đuổi mục tiêu vinh danh Di sản thế giới đối với Yên Tử. Đó là việc xây dựng kế hoạch quản lý tổng thể các di sản; rà soát các điểm di chỉ khảo cổ học đã khai quật để khoanh vùng bảo vệ, tránh xâm hại. Việc bảo quản, tu bổ, phục hồi các di tích, di chỉ khảo cổ học phải đảm bảo thực hiện theo quy định hiện hành, nhằm gìn giữ tính xác thực của di sản, đặc biệt về hình thức kiến trúc, vật liệu truyền thống và việc thờ tự tại các chùa, tháp mộ...

Phan Hằng[links()]