Súng thần công ở Quảng Ninh

Quảng Ninh là vùng đất cóp bề dày lịch sử, văn hoá và là địa bàn có tính chiến lược cả về mặt kinh tế và quân sự của đất nước. Trong lịch sử, các triều đình phong kiến đều quan tâm bố trí quân đội để bảo vệ nhiều đồn binh đã được xây dựng. Di tích các đồn binh này nay còn được biết đến như ở Ngọc Vừng (Vân Đồn), Cẩm Phả; Quảng Yên (Yên Hưng); Hà Cối, thành Xích Thổ ở xã Thống Nhất (Hoành Bồ) v.v.. các đồn binh này đều được trang bị các súng thần công, có các súng thần công trên mặt đất, lại còn có súng thần công được gắn trên các thương thuyền.

 Loại súng thần công gắn trên thuyền xuất hiện nhiều trong thời kỳ Thương cảng Vân Đồn hoạt động tấp nập và có sự giao lưu buôn bán mạnh mẽ với nước ngoài. Cuối thế kỷ XIX, khi Pháp xâm lược Quảng Ninh, khu vực Cửa Lục và Quảng Yên là cửa ngõ yết hầu quan trọng, bởi vậy tại đây Pháp đã bố trí các trận địa súng thần công để khống chế cả trên bộ và dưới biển.

Theo lịch sử, súng thần công xuất hiện đầu tiên ở Việt Nam từ thời nhà Hồ. Con trai Hồ Quý Ly là Hồ Nguyên Trừng là người sản xuất súng rất giỏi. Khi nhà Hồ sụp đổ, Hồ Nguyên Trừng đã bị bắt sang Trung Quốc. Đạn của súng thần công và pháo cổ có hai loại, thời kỳ đầu sử dụng đạn đá, thường dùng để phá vỡ tàu hoặc nhà. Về sau dùng đạn nổ (bên trong đạn có thuốc nổ) nên có sức sát thương lớn hơn. Cấu tạo khẩu súng gồm nòng súng lớn dần về phía đuôi, quanh vành miệng có đai dày, trên thân có nhiều vành đai. Lỗ tra ngòi nằm trên thân súng, có một rãnh cắt ngang đuôi súng khớp với bộ phận ở bệ súng, giữ cho nòng súng không bị giật khi bắn, đuôi súng có núm nhỏ hình khối tròn.

Những năm qua, Quảng Ninh đã phát hiện được một số súng thần công. Đầu tiên là 2 khẩu súng thần công được phát hiện ở Đầm Hà năm 2003 với hiện trạng bị đứt quai. Theo giới chuyên môn, 2 khẩu súng này chứng tỏ đã được sử dụng nhiều lần và có thể bị đứt quai trong một lần tác chiến nào đó. Tiếp đến là 2 súng thần công ở bến phà Hòn Gai, được phát hiện vào năm 2004 khi công nhân tiến hành cải tạo, nâng cấp bến phà. 2 khẩu súng nằm ở độ sâu từ 2,5 đến 3m, kích thước khá lớn. Cho đến thời điểm này, 2 khẩu súng thần công tìm được ở bến phà Hòn Gai được đánh giá là có kích thước lớn nhất trong số các súng thần công cổ đã được phát hiện ở khu vực miền Bắc. Năm 2007, nhân dân lại phát hiện thêm 1 súng thần công tại xã Ngọc Vừng (Vân Đồn). Khẩu súng này được sản xuất tại Tây Ban Nha, vào năm 1870, chất liệu làm từ đồng nguyên chất, có độ tinh khiết cao; bởi vậy khả năng chống rỉ rất tốt, biểu hiện là trong hơn 130 năm nằm dưới nước biển mặn, song khi vớt lên, lau khô khẩu súng vẫn không bị ăn mòn. Tại nơi phát hiện ra khẩu súng thần công này còn thấy xuất hiện nhiều mảnh vỡ đồ sành sứ, có giả thiết cho rằng đây là khẩu súng gắn trên các thuyền buôn của nước ngoài vào buôn bán tại khu vực Thương cảng Vân Đồn. Mới đây nhất, đầu năm 2008, một gia đình ở  xã Yên Giang (Yên Hưng), trong khi đào ao đã phát hiện 1 súng thần công, được xác định thuộc thời nhà Nguyễn, súng còn khá nguyên vẹn. Vị trí khẩu súng nằm ngay bên cạnh con đường vào di tích bãi cọc Bạch Đằng, thời Pháp nơi đây là cảng chuyên chở nguyên vật liệu cho Nhà máy Kẽm Quảng Yên. Hiện nay, 6 khẩu súng thần công trên đang được Bảo tàng Quảng Ninh bảo quản và trưng bày. Theo ông Trần Trọng Hà, Giám đốc Bảo tàng cho biết, thì bộ sưu tập 6 súng thần công này được giới sưu tập súng thần công trong và ngoài nước đánh giá khá cao. Được biết, hiện còn có một khẩu súng thần công cùng thời kỳ với khẩu đã phát hiện ở Đầm Hà đang được lưu giữ tại UBND xã Bình Ngọc (Móng Cái).