Di tích Khe Tù - Chứng tích một thời đau thương

Dấu tích còn lại ở Khe Tù tuy không nhiều nhưng cũng đủ là chứng tích của một cuộc chiến tranh, ghi dấu tội ác và những hoạt động cai trị của thực dân Pháp tại Tiên Yên.

Di tích Khe Tù thuộc phố Long Tiên, thị trấn Tiên Yên, nằm trên một gò đất ven sông, địa hình hiểm trở, độc đạo, xung quanh được bao bọc bởi các khe suối. Phía Tây Khe Tù giáp thôn Long Châu đến ngã ba Yên Than, phía Nam giáp với đường 18, phía Bắc được bao bọc bởi một khe suối.

Sau khi chinh phục được Tiên Yên, thực dân Pháp đã dời trụ sở châu Tiên Yên thuộc địa phận xã Yên Than, về khu ngã ba sông Tiên Yên xây dựng châu lỵ mới - đó là thị trấn Tiên Yên ngày nay. Để phục vụ cho ý đồ thống trị lâu dài, thực dân Pháp đã ra sức xây dựng ở thị trấn Tiên Yên hệ thống đồn bốt dày đặc, chốt giữ những nơi hiểm yếu trên các trục đường giao thông. Đồng thời, xây dựng Tiên Yên thành một lá chắn quan trọng của vùng biên giới Đông Bắc để án ngữ cho khu mỏ Hòn Gai.

Năm 1943, thực dân Pháp đã xây dựng một nhà tù lớn ở khu đất ven sông phố cũ gần thị trấn Tiên Yên để giam cầm các chiến sĩ cách mạng của ta ở đây. Khe Tù được bố trí rất kiên cố với 2 hệ thống nhà giam đến nay vẫn còn lại nền móng. Một nhà giam nằm ở phía thung lũng (phía Tây Nam của Khe Tù) được xây thành dãy và ngăn từng gian nhỏ là nơi tra tấn, hỏi cung những chiến sĩ cách mạng của ta.

Khu nhà giam thứ 2 nằm ở cạnh bờ sông, có một hành lang ở giữa, hai bên là hai dãy nhà được chia thành các ngăn nhỏ để nhốt tù nhân. Trong Khe Tù chúng còn cho xây các bốt canh gác nhằm ngăn chặn bất cứ ý định vượt ngục của tù nhân, đồng thời ngăn chặn những ý định xâm nhập bất hợp pháp vào nhà tù.

Ngoài những buồng giam, nhà tù chúng còn cho xây dựng bốn máy chém. Cách máy chém khoảng 20-30m là hầm ngầm để nhốt những tù nhân mà thực dân Pháp cho là cộng sản để hôm sau chém đầu.

Khoảng năm 1948, thực dân Pháp củng cố hệ thống đồn bốt dọc đường số 4 và đường liên lạc vận tải Mũi Ngọc - Mũi Chùa - Hòn Gai - Hải Phòng. Đồng thời, xây dựng hệ thống hậu cần, đặc biệt là kho xăng Khe Tù, mở rộng cảng Mũi Chùa, Bến Châu, thuận tiện cho việc đổ quân, vũ khí tăng viện từ phía trong ra.

Qua tư liệu cũng như khảo sát tại hiện trạng di tích cho thấy, Khe Tù được bố trí rất kiên cố. Tuy nhiên, do sự băng hoại của thời gian nên hiện nay những công trình xây dựng trong di tích Khe Tù không còn đầy đủ, nguyên vẹn như trước, chỉ còn lại nền móng của hai nhà tù, một tháp nước, một bốt canh, một bệ máy chém, một hầm nhốt tù nhân. Chừng đó cũng đủ là chứng tích của một cuộc chiến tranh, ghi dấu tội ác của thực dân Pháp và những hoạt động cai trị của thực dân Pháp tại Tiên Yên. Với những ý nghĩa lịch sử tiêu biểu, di tích lịch sử Khe Tù đã được UBND tỉnh xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2011.

Theo Tiến sĩ Trần Đình Thành, Phó Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), để khai thác tiềm năng và phát huy giá trị của di tích, nhằm biến di tích trở thành điểm đến hấp dẫn thu hút du khách tìm hiểu, nghiên cứu về vùng đất, con người, truyền thống lịch sử tỉnh Quảng Ninh nói chung và huyện Tiên Yên nói riêng cần thực hiện đồng bộ các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm về công tác bảo tồn, trùng tu, phát huy giá trị di tích này. Cụ thể, cần tăng cường đầu tư, sáng tạo khai thác việc xã hội hóa các hoạt động du lịch, hoạt động về nguồn gắn liền với giữ gìn, tôn tạo di tích; có cơ chế, hình thức ưu tiên đối với hoạt động liên quan đến di tích lịch sử nhà tù Khe Tù, hoàn thiện hồ sơ khoa học di tích, cần xem xét di tích này trên tổng thể hệ thống di tích loại hình nhà tù do thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xây dựng; sưu tầm, giao lưu, trao đổi tài liệu, hiện vật trưng bày; số hóa các tài liệu lưu trữ, lời kể nhân chứng lịch sử. Đặc biệt cần giữ gìn tối đa các yếu tố gốc cấu thành di tích như nền móng, tháp nước, bốt canh, bệ máy chém, hầm ngầm.