Đến Bình Liêu thưởng thức xôi ngũ sắc

Từ hạt gạo nếp quen thuộc, kết hợp với những cây lá khác nhau, đồng bào Tày ở Bình Liêu tạo ra ít nhất 5 màu xôi thật bắt mắt. Tiếng Tày gọi thứ xôi đó là ngài đau đí (xôi ánh sao). Nhiều người gọi thành quen, món xôi bình dị mà đặc biệt của người Tày có thêm tên là xôi ngũ sắc…

Nguyên liệu chế biến xôi ngũ sắc.

Gọi ngũ sắc để biểu thị cho sắc màu đa dạng do người đồ xôi tạo ra, có người tạo 3 màu, có người tạo 5 màu, cũng có người tạo đến 7 màu trong món xôi của mình. Đồng bào lấy cây cơm lông, sử dụng cả lá lẫn cành, đun sôi với nước để tạo ra thứ nước màu đỏ. Màu vàng được tạo ra từ quả dành dành chín, trộn thêm chút rượu trắng, giã nát, hòa vào nước để lọc lấy loại nước màu vàng tươi. Giã lá dạ cẩm với một chút tro đốt từ lá chuối khô (lượng tro theo kinh nghiệm của từng người để có màu như ý muốn), hòa nước lã và gạn đi các chất lắng lại, ta sẽ được nước màu lam đậm, muốn có màu nhạt hơn thì hòa thêm nhiều nước lã, nếu muốn màu tím violet thì hòa với nước sôi, nếu muốn màu tím đậm thì hòa với nước đã được thêm mẩu gang nướng ngâm cùng. Riêng cấp độ màu lam và màu tím, bằng công thức pha chế, đồng bào có thể tạo ra 6 màu xôi khác nhau. Gạo nếp sau khi đã vo sạch đem ngâm với nước màu đã chuẩn bị khoảng 8 giờ trước khi đồ, mỗi màu ngâm riêng một chậu.

Dụng cụ đồ xôi là chõ bằng gỗ. Cách tính toán để đổ các lớp gạo đã ngâm màu không bị phai lẫn vào nhau là một kỹ năng được mỗi người nấu xôi tích lũy, màu đậm sẽ ở lớp dưới cùng nhất, trên cùng là gạo trắng (không ngâm nước màu). Để có được chõ xôi dẻo, mềm, đồng bào đun củi cháy đều liên tục khoảng 4 giờ. Củi cũng phải lựa chọn những loại cây đượm lửa, không có khói đen. Khi xôi chín cần tiến hành trộn đều để có được một chõ xôi ngũ sắc đẹp mắt; có người không thích trộn các màu với nhau mà để thành từng màu riêng biệt, đơm vào khuôn tạo hình theo ý muốn. Việc trộn xôi hay đơm xôi phải thực hiện khi còn nóng, nếu nguội sẽ khó trộn, tạo hình xôi không đẹp.

Ngài đau đí được coi là một lễ vật không thể thiếu trong mâm cúng mang theo khi tảo mộ trong ngày 3/3 của người Tày. Ngoài con gà luộc chín, thịt lợn, cá, tôm, vàng hương… con cháu sẽ đơm 2 bát xôi ngài đau đí, 1 bát để ở mâm lễ trước phần mộ, còn một bát để ở mâm lễ đặt trên mộ dấu (tì tậc). Thường thì sau một tuần hương và 12 tuần rượu thì xong thủ tục cúng lễ, những người tham gia tảo mộ cùng nhau ăn một chút ngài đau đí.

Xôi ngũ sắc hấp dẫn từ màu sắc đến hương vị.

Với người Tày hay bất kỳ một dân tộc nào khác, việc ứng xử với tổ tiên là lấy kính trọng, thành kính làm đầu. Sự thành kính được xuất phát tận trong tiềm thức, thể hiện từ việc chuẩn bị lễ vật, ở đó có đầy đủ sản vật trên rừng, dưới suối, đầy đủ màu sắc xanh, đỏ, tím, vàng...  

Ngày nay, giữa bộn bề cuộc sống, các gia đình người Tày ở Bình Liêu vẫn tự tay làm lấy một chõ xôi nhiều màu mỗi dịp tháng 3 về. Ngoài ra, trong các dịp gia đình có việc trọng đại (lễ ăn hỏi, lễ cưới, lễ mừng nhà mới,...) người ta cũng đồ loại xôi này. Đó là một món dân dã thơm thảo và rất lành được chế biến hoàn toàn từ các nguyên liệu tự nhiên. Từ một thứ quà giản dị, ngài đau đí đã trở thành sản vật cao quý trên mâm lễ ngày 3/3. Sản vật đó thay con người tỏ lòng thành kính với tổ tiên, thay cho ước mong con người có được sức khỏe, yên bình.
  

Tô Đình Hiệu (CTV)